A21 Avezbayev S

Dala shiyponi uchun xizmat k rsatiladigan massiv markazida, 
suv ta'minoti manbasi va elektr tarmo i yonida joylashgan dalalar 
va ishchi uchastkalarga borishga qulay, sanitariya-gigiena, quril-
ish-loyihalash va boshqa sharoitlari b yicha yaroqli yer maydon-
chasi ajratiladi. 
Dala shiyponining maydoni namunaviy loyihalar yoki 
xshashlar ma'lumotlari b yicha aniqlanadi. 
Dala shiyponini joylashtirish bilan bir vaqtda dala suv 
ta'minotini tashkil etish aniqlanadi. Loyihalanayotgan suv man-
baasi (shahta qudu i, artezan qudu i) ishchi va mashinalarga 
quyish uchun yaroqli, yetarli darajada yaxshi suvga ega b lishi 
kerak. Bir kecha-kunduzdagi suv sarfi me'yorlari quyidagidek: 
x jalik-ichish maqsadlari uchun bir odamga — 40—60 /, traktor-
lar va kombaynlar uchun — 120—150 /. 
Soylar, chuqurliklar va boshqa tabiiy pastqamliklar mavjud 
b lganda qator vaziyatlarda, kompleks foydalaniladigan (su or-
ish, baliq urchitish, suvdan texnika ehtiyojlari uchun foydalanish 
uchun) koilar quriladi. 
Suv manbalarini joylashtirish loyihasini iqtisodiy baholashn-
ing asosiy k rsatkichlari dala suv ta'minoti uchun yillik xara-
jatlar va suv inshootlarini qurish uchun xarajatlar hisoblanadi. 
Qurilishning iqtisodiy samarasi ishlab chiqarishning yillik xara-
jatlari kamayishi, kapital xarajatlarning qoplanish muddati bilan 
aniqlanadi. 
Agar doimiy suv ta'minoti manbalarini qurish samarasiz 
b lsa, dala suv ta'minoti suvni tashib olib kelish yoii bilan tash-
kil etiladi. 
6. Almashlab ekishlar hududini tashkil etish b yicha 
namunaviy yechimlar 
Almashlab ekishlar hududini tuzish loyihasining uslublariga, 
y Uariga va asoslanishiga qishloq x jalik korxonasining tabiiy va 
iqtisodiy sharoitlari sezilarli ta'sir k rsatadi. 
Yerlarning yuqori zlashtirilish darajasi (80—90%), unum-
dor tuproqlarning mavjudligi, tez-tez takrorianib turadigan 
garmsel va changli b ronlari, qur oqchilik iqlimi bilan tavsi-
flanadigan choi mintaqalarida loyihachining asosiy vazifasi 
haydalma yerlarni deflyatsiyadan yetarlik darajada himoyalashni 
va qishloq x jalik ekinlari uchun yaxshi agroiqlimiy sharoitlar 
391 

---

yaratilishini ta'minlash uchun almashlab ekish dalalarini, 
rmon polosalarini va dala y llarini t ri va kelishtirib joy-
lashtirishdan iborat b ladi. 
Loyihalash rmon polosalarining y nalishlarini aniqiash va 
ular tarmo ini joylashtinshdan boshlanadi. 
Ch ldagi tekislik joylarda relef, bir xil tuproqlar va haydal-
ma yerlarning katta massivlari dalalar va polosalar orasidagi 
uchastkalarni t ri shakllarda, mexanizatsiya bilan ishlov 
berishga qulay, rmon polosalarini esa zaro perpendikulyar 
y nalishlarda loyihalash imkonini beradi. rmon polosalari 
va polosalar orasidagi uchastkalar mavjud b lgan holatlarda 
almashlab ekishlar hududini tashkil etishda dalalar ushbu 
uchastkalardan, iloji boricha ularning chegaralarini zgartir-
masdan tashkil etiladi. 
Daraxtlar sishi yomon b lgan hamda rmon polosaiari 
zini oqlamaydigan sharoitlarda qishloq x jalik ekinlarini polosa 
qilib joylashtirish, himoya qatorlari va boshqa deflyatsiyaga qarshi 
choralar nazarda tutiladi. 
rmon-ch l mintaqalarida suv eroziyasi kamroq darajada 
rivojlangan, shuning uchun almashlab ekishlar hududlarini tashkil 
etishda ikki usul q llaniladi. 
Keskin relefda oldin agrotexnik jihatdan bir xil uchastkalar 
ajratiladi, keyin ulardan tanlash y li bilan dalalar tuziladi. Ishchi 
uchastkalar chegaralariga suvni tartibga soluvchi, suv ajraladigan 
joylardagi va boshqa rmon polosalari, y llar, chiziqli gidro-
texnik inshootlar ( ovlar, kanallar, qazilgan chuqurlar va boshq.) 
bo lanadi. Uchastkalar hududlarida yerlarning sifatini, ularning 
eroziyaga uchrash darajasini, ekiladigan ekin turlarini hisobga olu-
vchi eroziyaga qarshi agrotexnik tadbirlarni (chuqur haydash, egat 
olish, chuqurchalar qilish, qirqish va boshq.) tkazish k zda tu-
tiladi. 
Agar relefning keskinligi kuchsizroq b lsa, oldin dalalar joy-
lashtiriladi, keyin esa ular ichida ishchi uchastkalarni ajratib, dala-
da ichki tashkil etish tkaziladi. Har bir dala va ishchi uchastka 
y l bilan ta'minlanadi, ishchi uchastkalarni joylarda mustahkam-
lash uchun rmon polosalarini, k p yillik tlarning himoya 
polosalarini joylashtirish k zda tutiladi. 
Su orma dehqonchilik sharoitida almashlab ekishlar hududini 
tashkil etishga t proq qatlamining har xilligi, yer turlarining par-
chalanganligi va mayda konturliligi, haydalma yerlari uchastkalr-
392 

---

rining not ri shakllari, pqonlar, mayda chuqurliklar, ortiqcha 
namlangan yerlar borligi sezilarli ta'sir k rsatadi. 
Haydalma yerlarning mayda konturliligida almashlab ekish 
dalalari belgilangan maydonni olish uchun, bir necha uchastkalar-
dan tanlash y li bilan tuziladi. Bunda dala ishlarini mexanizat-
siyalash sharoitlarini yomonlashtirmaslik uchun, butun haydalma 
yer uchastkalarining yangi dalalar chegaralari bilan b Iinishiga yoi 
q ymaslikka harakat qilinadi. Buninguchun ayrim dalalar maydon-
larining rtacha maydonlardan o ishlaridagi farqning sishiga va 
dalaga har xil y nalishdagi, nishablikdagi qiyaliklarni, tuproqlarni 
q shishga yoi q yiladi. Bunday vaziyatlarda dalalarni kompleks 
agrokimyoviy madaniylashtirish, tuproqlar unumdorligini ten-
glashtirish maqsadida, organik va mineral itlarning tabaqalangan 
me'yor!arini berish b yicha choralar k riladi. 
Yerlari su oriladigan va zaxi qochiriladigan (quritiladigan) 
mintaqalarda dalalar maydonlari, ularning shakli va chegaralari 
su orish va zax qochirish kanallari, kollektorlari, yom irlatib 
su orish texnikasi, su orish va zax qochirish usullari bilan 
bo lanadi. Meliorativ tarmoqlarning mavjudligi va ahvoli, ularni 
qayta qurish imkonivati, yoilarning, rmon polosalarining, nasos 
stansiyalarining va boshqa infratizim obyektlarining joylashgan 
rinlari ham e'tiborga olinadi. 
Yer tuzish loyihalarining axborotliligini, yeriar sifati ustidan 
nazoratini oshirish uchun dalalar tarixi kitobiga q shimcha tarzda 
almashlab ekishlar hududini tashkil etishda erlarning ishlab 
chiqarish va hududiy xususiyatlarini baholash, yerlarni muhofaza-
lash va tuproqlar unumdordligini oshirish b yicha tadbirlar maj-
muasini ishlab chiqish bilan dalalarda ishchi uchastkalarda 
pasportizatsiyalash tkaziladi. Bu ish mustaqil tarzda almashlab 
ekishlar hududlarini tashkil etishning ishchi loyihalarini tuzishda 
ham tkaziladi. 
Masalan, "Mustaqillik" x jaligida almashlab ekishlar hududi-
ni tashkil etishda 4,3 ming ga maydon 95 ishchi uchastkaga 
ajratilgan, ularning har biri texnologik jihatdan baholangan. 
Bahodan ishchi uchastkalarni loyihalashda foydalaniladi. Masalan, 
dala almashlab ekishining maydoni 191 ga boigan I dalasida 4 
agrotexnik jihatdan bir xil ishchi uchastkalari ajratilgan (22-rasm), 
ular ichida ekinlar joylashishi, tuproqlarga ishlov berishning asosiy 
y nalishlari, eroziyaga qarshi agrotexnik tadbirlar tizimi, dala 
y llari va tabaqalashtirilgan itlash tizimi aniqlangan. 
393 

---

---

---

---

---

K rinib turibdiki, keltirilgan k rsatkichlar yi indisi va loyiha 
malumotlari uning axborotliligini va olingan malumotlardan 
tuproq unumdorligining zgarishi va ahvoli ustidan nazorat 
rnatish uchun foydalanishni; yerning bahosini, yer soli ini va 
ycr uchun ijara haqini tabaqalashtirishni; hosildorlikni, qishloq 
x jalik ekinlari joylashtirilishini, yonil i va moylash materiallari 
xarajatlarini, tannarxni, bajariladigan ishlar me'yorlarini va sh. . 
baholashni; daia ichida yerdan foydalanishning maxsus tartibi va 
sharoitlarini belgilashni (servitutlar, cheklashlar va boshq. mavjud 
b lsa) sezilarli tarzda oshiradi. 
Almashlab ekishlar hududini tashkil etish Ioyihasi haydalma 
yeiiarning aniq uchastkalarida qishloq x jalik ekinlarini 
yetishtirish b yicha texnologik kartalar hamda ayrim ish turlarida 
qishloq x jalik texnikasidan foydalanish b yicha operatsion 
xaritalar bilan t ldirilishi mumkin.