A21 Avezbayev S

3. Yer turlarini transfonnatssyalash, yaxshilash va joylashtirish 
Yer turlarining rnavjud tarkibidan loyihaviy tarkibiga tish 
yerlarni transformatsiyalash — yerlarni bir turdan ikkinchisiga 
tkazish y li bilan amalga oshiriladi. 
311 

---

Transformatsiya bir martalik akt b lmasdan, balki k p qirrali 
va uzoq jarayondir; tashkiliy-x jalik, texnik va huquqiy jihatlar-
dan bu yer tuzishning eng ahamiyatli masalalaridan biridir. 
. Tashkiliy — x jalik jihatdan transformatsiya quyidagi guruh-
larga b linishi mumkin: 
Yerlarni foydalanish intensivligi kam turlaridan intensivligi 
k proq turlariga qishloq x jalik yerlarining, uning ayrim turla-
rining umumiy maydonlarini k paytirish maqsadida tkazish; 
— yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning kenglik sharoit-
larini yaxshilash maqsadida yerlarni bir.turdan ikkinchisiga 
tkazish; 
— tuproqni himoyalash va tabiatni muhofazalash vazifalarini 
bajaruvchi obyektlar va inshootlarni joylashtirish bilan bo liq yer-
lami transfomatsiyalash; 
— uy-joy, ishlab chiqarish, y l melioratsiyasi xarakteridagi va 
sh. . obyektlarni joylashtirish bilan bo liq yerlami transformat-
siyalash. 
Transformatsiyalashning maqsadiga bo liq holda uning xarak-
teri va baholash mezoni har xil b ladi. Yerlarni intensivligi yuqori 
turlariga tkazishda, oldiniga qishloq x jaligiga zlashtirish va 
tubdan yaxshilash uchun uchastkalar tanlanadi. Bundan maqsad 
mahsulot chiqishini k paytirish b lgani uchun — asosiy mezon 
b lib kapital xarajatlaming qoplanishi xizmat qiladi. 
Ayniqsa, eng qimmatli yer turi, haydalma yerlardan maksimal 
foydalanish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun nafaqat 
rmonlashgan, chakalakzor, botqoqlashgan qishloq x jalik va 
noqishloq x jalik yerlari uchastkaiarini haydash uchun zaxiralar 
izlash, balki ularni noqishloq x jalik maqsadiari uchun iloji 
boricha kamroq sarflash kerak. 
Mamlakatning har xil mintaqalarida yerlar maydonini ken-
gaytirish uchun zaxira b lib quyidagilar xizmat qiladi: 
— ch l va b z yerlar uchastkalari; 
— nisbatan mayda, lekin unumdor, joylashgan rni, relefi va 
madaniy-texnik ahvoli b yicha almashlab ekishga kiritishga 
yaroqli yaylov va pichanzorlar uchastkalari; 
— botqoqlashgan va ortiqcha namlangan, melioratsiyalash bi-
lan quritilishi mumkin b lgan uchastkalar; 
— rmon daraxtlari va butalar bilan qoplangan sobiq qishloq 
x jalik yerlari massivlari, hamda melioratsiya va madaniy-texnik 
ishlar tkazilgandan keyingi ikkilamchi rmonlar; 
312 

---

— meiioratsiyadan keyingi kuchli va rta sh rlangan yerlarda 
joylashgan uchastkalar. 
Sutchilik-qoramolchilik va boshqa chorvachilik x jaliklarida 
ozuqa olinadigan yerlar — yaylovlar va pichanzorlar rhaydonlarini 
kengaytirish uchun zaxiralarni izlashning ahamiyati ham kam 
emas, sababi, ular x jalikka sifati b yicha zarur va eng arzon 
yem-xashakni berishadi. 
Pichanzorlarga, odatda, ortiqcha namlangan, botqoqlashgan 
ochiq kanallar tarmo i bilan quritish talab etiladigan uchastkalar, 
hamda mayda konturli tarqoq va uzoqda joylashgan uchastkalar 
tkaziladi, ulardan hududiy sharoitlari yoki relefi b yicha hay-
dalma yerlar yoki mollarni boqish uchun foydalanish maqsadga 
muvofiq emas. 
Yaylovlardan foydalanishda eng asosiy masala — mollarni fer-
malarga yaqin joylarda boqishni tashkil etishdir. Shuning uchun 
yaylovlarga normal namlangan rta mexanik tarkibli unumdor 
iuproqli yerlar tkaziladi, ularni zlashtirish ixcham massivlar 
yaratish imkonini beradi. 
Kapital xarajatlarning qopianishi nafaqat mahsulot xajmi sishi 
hisobiga, balki nisbiy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish y li 
bilan ham oshadi. Shuning uchun zlashtirish va tubdan yaxshilash 
kamdan-kam hollarda tarkibi b yicha bir xil yerlarda tkaziladi. 
K pchilik hollarda bu operatsiya chegaralarni va boshqa hududiy 
kamchiliklarni tugatish bilan bo liq boiadi. Bunday vaziyatlarda 
yengil zlashtiriladigan uchastkalarni tanlash qiyin, sababi, ularni 
tanlash qanchalik qishloq x jalik yerlarining meliorativ ahvoli bilan 
aniqlansa, shunchalik konlurlarning massiv rtasidagi joylashishi 
bilan ham aniqlanadi. 
Yerlarning mayda konturligini tugatish maqsadida haydalma 
va yem-xashak olinadigan yerlarga zlashtirish uchun birinchi 
navbatda, massivlar ichiga tushib qolgan va suqilib kirgan 
uchastkalar hamda z ahamiyatini y qotgan markazlar, y Har 
va ariqchalar tanlanadi, not ri ekilgan ihota daraxtlari polosa-
lari olib tashlanadi. Shu bilan transformatsiyalashning m ljallan-
gan maqsadi va mazmuni zgaradi. Mayda konturlilikni va 
boshqa hududiy kamchiliklarni tugatish, yuqori intinsiv foydalani-
ladigan yer turlarini qisrnan kam intensiv yer turlariga tkazmas-
dan mumkin emas (masalan, haydalma yerlami madaniy su ori-
ladigan yaylovlarga va pichanzorlarga); bundan tashqari, ayrim 
uchastkalarni melioratsiyalash uchun kapital xarajatlar bevosita 
313 

---

mazkur yer uchastkasidan kutilayotgan samara bilan solishtirilgan-
da juda katta b iishi mumkin. 
Yer massivlarini yiriklashtirish va ularning shakllarini yaxshi-
lash ishchi masofalarning uzayishiga, natijada ishchi vaqtining 
sarfl, dala ishlarini tkazish muddatlarining kamayishiga va 
mehnat unumdorligining oshishiga oiib keiadi. Eskidan mavjud 
x jaliklarda yer turlarini transformatsiyalash aynan shu masala-
larni yechishga qaratilgandir. 
Yerlarni transformatsiyalashning iqtisodiy samaradorligi atrof-
muhitni muhofaza qilishning barcha obyektlarini hamda yer, suv 
va boshqa tabiiy resurslarni joylashtirish bilan ham bo liq. 
K rsatilgan obyektlar guruhiga quyidagilar kiradi: 
— sanitariya, rekreatsiya, suv muhofazasi va boshqa tabiatni 
muhofaza qilish va yashil himoya mintaqalari, ularda intensivlik 
darajasi past qishloq x jalik yerlaridan foydalanishning maxsus 
tartibi belgilanadi; 
— hududni eroziyaga qarshi tashkil etish elementlari — ihota 
rmon daraxtlari, gidrotexnik va boshqa inshootlar; 
— tabiatni muhofaza qilish vazifasini bajaruvchi hududni suv 
x jaligi uchun tuzish elementlari — k IIar, suv havzalari, su o-
rish tizimlari va sh. .; 
— yerlarni salbiy tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan hi-
moyalash b yicha hududni tashkil etishning boshqa obyektlari va 
elementlari. 
Hududni tashkil etishning tabiatni muhofaza qilish va himo-
yalash elementlarini joylashtirish ayrim hollarda yerlarni konser-
vatsiyalashga, unumdor yerlarning ancha qismini noqishloq x ja-
lik yoki intensivligi kam yerlarga tkazishga olib keladi. Masalan, 
ihota rmon polosalari, odatda, haydalma yerlarda joylashtiriladi, 
ular shamol va suv eroziyalari rivojiangan mintaqalarda haydaladi-
gan yerlarning 5—7% egallaydi. Daryolar va koilar b ylab suvni 
muhofazalash mintaqalarini va qir oq b yi polosalarini ajratish 
haydalma yerlar uchastkalarining tloqlashishiga, ishlov berish-
ning maxsus tartibini joriy etishga, solinadigan ma'danli itlar 
miqdorini cheklashga olib keladi. Qator hollarda, noqulay 
ekologik vaziyat loyihachilarni haydalma yerlarning, pichanzor va 
yaylovlarning ancha katta uchastkalarini qishloq x jaligida inten-
siv foydalanishdan chiqarishga majbur qiladi. 
Yerlarni transformatsiyalash samaradorligi bunday vaziyatlarda 
hosildorlik oshishi yoki ishlab chiqarish harajatlarining kamayishi 
314 

---

bilan aniqlanishi mumkin emas. Bu yerda, birinchi qatorga tabiat-
dan foydalanishning lokal emas, balki xalq x jaligidagi sama-
radorligi chiqadi, loyihalanayotgan tadbirlar natijalari esa ularning 
t ridan-t ri (tabiatni muhofaza qilish) vazifalari; b yicha ba-
holanadi. 
X jalikdagi ichki qurilish obyektlarini va yer bilan ajralmas 
bo langan ishlab chiqarish vositalarini joylashtirish bilan bo liq 
yerlarni transformatsiyalash, qishloq x jalik ishlab chiqarishiga 
har xil ta'sir k rsatishi mumkin. Bunday obyektlarga-quyidagilar 
kiradi: 
— umumiy foydalanishdagi avtomobil y llari; 
— su orish va zax qochirish meiioratsiya tizimlari; 
— chorvachilik va boshqa ishlab chiqarish binolan; 
— suv x jaligi qurilishi obyektlari va hududni muhandislik ji-
hozlashning boshqa elementlari. 
Umumiy foydalanishdagi avtomobil y Harini joylashtirish yer 
massivlariga ishlov berishning kenglik sharoitlarini yomon-
lashtirishi (u yer turlarining bir qismini olish va mavjud 
uchastkalar shakllarining yomonlashishi bilan bo liq b lganligi 
sababli) va shu bilan bir vaqtda butun yerdan foydalanishning in-
tensivlashishiga yordam berishi mumkin. Su orish va zax 
qochirish melioratsiya kanallari tuproqlaming suv-havo rejimini 
yaxshilaydi va unumdorligini oshiradi, ammo shu bilan bir qator-
da, dalalarning maydalanishini kichraytirib, ularga ishlov berishni 
va yuklarni tashishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday 
vaziyatda, yerlarni transformatsiyalash samaradorligi qishloq 
x jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishga qulaylik yaratadigan 
omillarni ham, sarflarni ham hisobga olib, k rsatkichlar yi indisi 
bilan aniqlanadi. 
Shu tarzda, yerlarni transformatsiyalash tashkiiiy-x jalik jihat-
dan murakkab, aksariyat hoilarda kelishilgan asosda amalga oshi-
riladigan boiib, nafaqat ijobiy, balki salbiy oqibatlar bilan ham 
bo langan. Uning rnurakkabligi muhandislik-texnik jihatdan ham 
'. kam emas. sababi, u kompleks melioratsiya, madaniy-texnik, 
tashkiliy-x jalik, agro rmon meiioratsiyasi, gidrotexnik va 
boshqa tadbirlar asosida amalga oshiriladi. 
Qishloq x jalik ishlab chiqarishi amaliyotida yerlarni bir tur-
dan ikkinchisiga tkazish, odatda, yer turlarini tubdan va yuzaki 
yaxshilash, madaniylashtirish va tuproqlarni madaniylashtirish 
tushunchalari bilan bo lanadi. 
315 

---

Qishloq x jalik yerlarini tubdan yaxshilash yer uchas;kalar 
ning unumdorlik xususiyatiariga, melioratsiya (su orish, za: 
qochirish), madaniy-texnik (butalarni va mayda daraxtlarn! 
qirqish, toshlarni terish, d ngliklarni qirqish va boshq.) va agro 
texnik (shudgorlash, tloqlashtirish, ma'danli va organik it-; 
larni berish va sh. .) tadbirlar yordamida kompleks ta'sirni 
bildiradi (kenglik, tuproq, geobotanik va boshq.). Oxir oqibatda 
bu kam mahsuldor tabiiy tlar qoplamasini madaniy tlarga al- ; 
mashtirishdir. Tubdan yaxshilash natijasida madaniy yer turlari: 
haydalma yerlar, madaniy yaylovlar, madaniy pichanzorlar yarati-
ladi. 
Yuzaki yaxshilash pichanzor va yaylovlar massivlarida mavjud 
qimmatbaho tlarni saqlab qolish maqsadga muvofiq b lganda, 
shudgorlash, tirmalash va diskalash (kesish) mumkin b lmaganda 
(masalan, daryolar b ylarida, eroziya xavfi borqiyaliklarda va 
sh. .) tkaziladi. Bunda ochiq kanallar tarmo ini qurish bilan 
zax qochirish b yicha ishlarni hamda butazorlarni kesssh, losh-
larni terish, d ngliklarni qirqish, tlarni ekish, itlash va 
boshqa ishlarni ham, agar ular tabiiy tlar qatlamini y qotmasa, 
tkazish mumkin. 
Yerlarni transformatsiyalashni muhandislik-texnik ta'minlash 
tizimi, melioratsiya va madaniy-texnik ishlar bilan cheklanish 
mumkin emas. Xususan, yer turlarini madaniylasbtirish va tuproq-
larni madaniylashtirish tushunchalarini bir-birlaridan ajratish ke-
rak, bu tushunchalarning mazmuni bir xil emas.