A21 Avezbayev S

Nazorat savollari 
I. Yer turlarini va almashlab ekishlarni tashkii etishda qanday 
masalalar yechiladi? 
I. Yer turlarini va almashlab ekishlarni tashkil etishning asosiy 
vazifalarini sanab ting. 
3. Loyihaning bu qismidagi ishlar ketma-ketligi qanday? 
%. Yer turlari tarkibi va maydoni qanday belgilanadi, ular ni-
malarga bogTiq? 
3. Loyihalashda yerlardan foydalanishning maxsus tartibi va 
sharorttari qartday tarzda hisobga olinadi? 
5. Yerlarni transformatsiyalash nima va uning vazifalari nimalar-
dan iborat? v, 
r
. Ayrim yer turlarini joylashtirishda qanday talablar hisobga oli-
nadi? . 
5. K zlangan yer turlarini tashkil etish qanday asoslanadi? 
3. X jalikdi almashlab ekishlami tashkil etishga qanday talablar 
q yiladi'*.'* 
10. Almasjtfab ekishlar tiplari va turlarini tanlash nimalarga 
bogliq? 
I I . X jalikdagi almashlab ekishlar soni qanday belgilanadi? 
12. X jalik htt"4udida sabzavot, ozuqa, tuproqni himoyaiovchi, 
dala almashlab ekishlari qanday joylashtiriladi? 
Yetakchi ttwar ekinlariga ega almashlab ekishlarni loyiha-
lashning ziga hos xususiyatlarini ayting. 
Qanday vaziyatlarda almashlab ekishlardan tashqari 
/ uchastkalar joriy stiladi? 
15 X jalikda almashlab ekishlarni joriy etish samaradorligi qan-
day baholanadi? 
13 
14. 
369 

---

XV bob. 
ALMASHLAB EKISHLAR HUDUDINI TASHKIL ETISH 
1. Loyihaning vazifalari va mazmuni 
Almashlab ekishlar hududini tashkil etish dehqonchilik sama-
radorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega, sababi, haydal-
ma yerlar — qishloq x jalik korxonasining asosiy va eng unumli 
yerlaridir. 
Almashlab ekishlar hududini tashkil etish z ichiga quyidagi 
elementlarni oladi: 
— ishchi (su orish) uchastkalarini loyihalash; 
— almashlab ekish dalalarini joylashtirish; 
— brigada uchastkalarini joylashtirish (su orma dehqonchilik 
sharoitida); 
— ihota daraxtlari polosalarini joylashtirish; 
— dala y llarini joylashtirish; 
— dala shiyponlarini, dala suv ta'minoti va boshqa dehqonchi-
likdagi ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat qiluvchi infratizim 
obyektlarini (idishlar maydonchalari, zaharli kimyoviy moddalar 
eritmalarini tayyorlash va saqlash uchun maydonchalar, samolyot 
va vertolyot q nish maydonchalari va boshq.) joylashtirish. 
Hamma elementlar bir-birlari bilan chambarchas bo liq 
b lganligi uchun ular zaro kelishtirilib joylashtiriladi. 
Tuproqning suv eroziyasi sharoitida zarurat tu ilganda al-
mashlab ekishlar hududini tashkil etish gidrotexnik inshootiarni 
(dambalar-kanallar, zah qochirish hamea su orish kanallari va 
boshqa obyektlar) loyihalash bilan toidirijadi. 
Almashlab ekishlar hududini tashkil etish jarayoni va unga q yi-
ladigan ishlab chiqarish talablari qishloq x jaligjda ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi bilan bo liq zgaradi. Uch dalalik, keyin 
k p dalalik almashlab ekishlarda yer
fi,
zuvchjining vazifasi mas-
sivlarni dalalarga boiishdan va y llarni loyihalash yordamida ularga 
borishni yaxshilashdan iborat edi. Keyincnalik, asosiy dala ishlarida 
ishchi otlar qishloq x jalik texnikasiga almashtirilganidan keyin, 
unga dalada xizmat k rsatish va saqlash, suv saqlash, suv bilan 
ta'minlash hamda haydalma yerlar niassivlfljrining katta maydonla-
rida dala ishlari davrida ishchilar yashashi va dam olishlari uchun 
imoratlar qurish zarurati paydo boidi. Natijada, almashlab ekkhlar 
hududini tashkil etishda dala shiyponlarini, dala suv ta'minoti man-
balarini loyihalash boshlandi. 
370 

---

Melioratsiyalashda katta maydonlardagi yer massivlarini shud-
gorlash, rmonlarni qirqish, butazor va mayda rmonlarni 
y qotish, botqoqliklarni quritish sababli haydalma yerlarning 
keng ochiq maydonlari paydo b idi, buning natfjasida shamol 
eroziyasi, qiyaliklarda esa suv eroziyasi rivojlana boshladi. Bu iho-
ta daraxtlari polosalarini loyihalash zaruratini keltirib chiqardi, 
ularni joylashtirish dalalar, ishchi (su orish) uchastkalari chega-
ralari va dala y llari bilan bo lanadi. 
Almashlab ekishlar hududini tashkil etishga quyidagi talablar 
q yiladi. 
Birinchidan, har bir almashlab ekish hududida nafaqat 
dalalarni asoslab joylashtirish hisobiga qishloq x jalik ekinlarining 
kenglik (hudud) b yicha t ri almashinishlari uchun, balki 
tuproqlar unumdorligini oshirish, ularni eroziyadan himoya qilish, 
labiatni muhofaza qilish va ekologik talablarni bajarish uchun 
sharoit yaratish kerak. 
Ikkinchidan, yuqori dehqonchilik madaniyati tuproqlarga 
ishlov berishning, simliklarni parvarishlashning, itlash tizi-
niini q llashning, simliklarni himoyalashning yerlarning har 
xil sifatiga bo liq agrotexnik usullari har xilligi bilan tavsi-
flanadi, shuning uchun almashlab ekishlar hududlarini tashkil 
etishda, qishloq x jalik ekinlarini yetishtirish texnologiyalarini 
va ularni joylashtirishni aniq almashlab ekish dalalariga va 
ishchi (su orish) uchastkalariga bogiash (moslash) uchun 
sharoitlar yaratiladi. 
Uchinchidan, dalalar va ishchi (su orish) uchastkalari chega-
ralarida ma'lum ishlab chiqarish jarayonlari, operatsiyalar (shud-
gorlash, ekish, ekinlarni parvarishlash, hosilni yi ish) har xil 
qishloq x jalik texnikalari yordamida amalga oshiriladi. Shu 
sababli, loyihalashda dalalar va ishchi (su orish) uchastkalari 
chegaralarini, ihota daraxtlari polosalarini va y llarni shunday 
joylashtirish kerakki, bunda mashina-traktor agregatlaridan, kom-
baynlardan yuqori unum bilan foydalanish, daladagi mexaniza-
siya ishlarining xarajatlarini kamaytirish va ulami optimal agro-
texnik muddatlarda tkazish ta'minlansin. 
T rtinchidan, almashlab ekishlar hududini tashkil etishning 
ayrim elementlarini (dala shiyponlari, dala suv ta'minoti man-
balari, ihota daraxtlari polosalari) joylashtirish kapital xarajatlarni 
talab qiladi. Ishni shunday tashkil etish kerakki, bunday xarajatlar 
minimal boisin. 
371 

---

Yuqorida sanab tilgan talablarm hisooga oiib. ahaashkir 
ekishlar hududlarini tashkil etishda quyidagi inasaluiar yeudiudi: 
— agrolandshaftlarning tur unligini ta'miniash, (upioqlar 
unumdorligini oshirish, eroziya jarayonlarining oidini oiisii vu 
t xtatish, tabiatni muhofaza qilish va ekologik talablarni bajarish 
uchun sharoitlar yaratish; 
— qishloq x jalik ekinlarini yetishtirishning tabaqalashgan 
texnologiyalari, qishloq x jalik texnikasi va transport vositalaridan 
yuqori unum bilan foydalanish, dehqonchilik ishlab chiqarish 
jarayonlarini oqilona tashkil etish uchun optimal kenglik sharoit-
larini ta'minlash; 
— almashlab ekishlar hududlarini tashkil etishga bo liq kapi-
tal xarajatlar va yillik xarajatlarni minimumga tushirish; 
— dalalar va ishchi (su orish) uchastkalari b yicha rejalash 
masalalarini tezkor yechishni va dala ishlarini (agregatlarning ish 
bajarish meVorlarini, yonil i sarfini, uru likning ekish me'yori-
ni, itni solishni va sh. . tabaqalashtirish) amalga oshirish 
uchun zarur yer-baholash tizimini ishlab chiqish. 
Almashlab ekishlar hududlarini tashkil etishda loyihalash uslubi-
ni t ri tushunish uchun loyihaning ushbu tarkibiy qismining har 
bir elementini joylashtirishga q yiladigan talablarni bilish kerak.