A21 Avezbayev S

[<*() i
 OA 
Lp=, 1000000=2000; B = J " 1000000 =500. 
V20 V80 
Dala kengligi va uning uzunligining eng yaxshi nisbati 
su orilmaydigan hududlarda 1:4, su orma dehqonchilik sharoiti-
da esa 1:2, 1:3 tashkil etadi. 
Dalalar (ishchi uchastkalar) shakllariga quyidagi talablar q yi-
ladi: 
— kvadratlar va t ri burchakli (t ri t rtburchak), to-
monlari nisbati optimal boigan shakllar yaxshi hisoblanadi, ular 
ishlarni ham uzunasiga, ham k ndalangiga ishlanmay qolgan joy-
lar, qoldiq uchburchaklar va tkir qirralarsiz t ri tashkil etish 
imkonini beradi; 
— tuproqlarga asosiy ishlov berish y nalishi ular b ylab bel-
gilanadigan dalalarning uzun tomonlari paralelligini, imkon 
boricha kalta tomonlarini ham saqlash kerak; 
— dalalarni t ri burchakli trapetsiya, t ri chiziqdan 
o ish burchaklari 20—30° dan oshmaydigan trapetsiya, parallelo-
gramlar shaklida loyihalash mumkin, sababi, yon tomonlarining 
t ri burchakdan katta o ishi befoyda aylanishlar va kirib 
chiqishlar uchun vaqt sarfini keskin oshiradi, ish sifatini pasaytira-
di va ularni bajarishda noqulayliklar yaratadi; 
— agar haydalma yerlarga boshqa yer turlari (butazorlar, 
yaylovlar, pichanzorlar va boshq.) konturlari kirib qolsa yoki 
suqilib kirsa, hududda dalalarni t ri joylashtirishga xalaqit qi-
ladigan tovoqsimon mikrochuqurchalar, kichik yiqlar, pirilgan 
joylar boisa, noqulay konturlarni haydalma yerlarga zlashtirish 
* CnpaBOHHoe noco6He 3eMjieycTponTeJifl. — Voronej: Voronej univer-
siteti bosmaxonasi, 1995. 111-b. 
381 

---

va yer yuzasini tekislash maqsadida melioratsiya va madaniy — 
texnik ishlarni tkazish k zda tutiladi; 
— agar konturlar haydalma yerlarga q shilishi mumkin 
b lmasa, dalalar chegaralari haydalma yerlarning ichiga kirib qol-
gan boshqa yer uchasikalari b lmagan qismiga ishlov berish 
qulayligidan kelib chiqib, ularni maydalamasdan loyihalanadi; 
bunda dalalarga qismlari b yicha ishlov beriladi, ularning sonini 
minimumga tushirish kerak; 
— dalalar va ishchi uchastkalarni t ri shaklda loyihalash 
maqsadida chegaralari ichida tuproqlari, relefi va boshqa sharoit-
lari b yicha asosiy maydonning 15% gacha har xillikka (tuproqlar 
tiplari, mexanik tarkibi, eroziyaga uchrash darajasi, nishabligi va 
boshq.) y l q yiladi; 
— qishloq x jalik texnikasining uchastkadan uchastkaga 
tishidagi befoyda yurishlariga, tishlarga tayyorlanish va agre-
gatlarni transport holatiga keltirish uchun sartlanadigan vaqt va 
mabla larni tejash uchun bir daiadagi ishchi uchastkalari soni 
minimal b lishiga, daia esa bir ixcham massiv boiib joylashishiga 
harakat qilish kerak. 
Yerlar sifati har xil b lganda dala chegaralari ichida loyihada 
organik va mineral itlaming oshirilgan me'yorlarini berish, 
yerlarni madaniylashtirish va boshq. hisobiga tuproq unumdorlik-
larini tenglashtirish b yicha tadbirlar k zda tutiladi. 
Agar dala uchburchak, parallel emas va egri chiziqli uzun 
tomonlariga ega, not ri t rt burchak shaklida b lsa, hamma 
vaqt ishlov berish uchun noqulay va kalta ishlanmagan joylar qo-
ladi, bu shudgorlanmagan, ekilmagan joylar qolishiga, q shimcha 
vaqt va yonil i sarfiga, ishlar sifatining pasayishiga, mashinalar 
yeyilishining kuchayishiga olib keladi. 
Dalalaming (ishchi uchastkalarning) parallel uzun tomonli 
t ri burchakli shakli, ayniqsa, sabzavot va ferma yonidagi, 
k ndalang y nalishda katta ishlarni talab qiladigan, haydaladigan 
ekinlari k p almashlab ekishlarda katta ahamiyatga ega. 
Almashlab ekish dalalari chegaralarining joylashishiga qiyalik-
lar y nalishlari, massivlar shakli va joylashishi, asosiy yoilar joy-
lashishi, shamollaming asosiy y nalishlari, simliklarga yoru lik 
tushish va qizitish sharoitlarini hisobga oladigan ekin qatorlari 
joylashishi ta'sir etadi. 
Dalalar tengligi talabini hisobga olish. Almashlab ekishda 
dalalar maydonlari bir xil boiganda ahnashlab ekish rotatsiyasi 
382 

---

---

Jadvaldan k rinib turibdiki, dalalar maydonlarining rtacha 
maydondan maksimal farqi +20% (IVdala b yicha) tashkil etadi. 
Dalalar shartli maydoniarining rtacha maydondan farqi esa 
6,2% oshmaydi, bu loyihalashda tuproqlar sifati hisobga olingan-
ligini k rsatadi. 
Tekislik joylarda haydalma yerlarning katta maydonlarida 
dalalar maydonlarining rtacha maydonlardan farqini minimum-
ga tushirishga harakat qilinadi (5—10% katta b Imagan). 
Murakkab sharoitlarda, ayniqsa, mayda konturlilikda va yerlarning 
parchalanishida dala almashlab ekishida dalaning rtacha may-
donidan 10—12% gacha farq b lishiga, ayrim hollarda dala ish-
larini bajarish uchun noqulay kichik uchastkalarni qirqib q shish-
ga y l q ymaslik uchun kattaroq farqqa ham y I q yiladi. 
Tuproqlarni himoyalovchi almashlab ekishlarda har bir dala 
agrotexnik jihatdan bir xil ishchi uchastkalaridan tashkil qilingan-
da, ularni maydalamaslik uchun maksimal farq 20% gacha y l 
q yiladi. 
Agar maydonlardagi farq y l q yiladiganidan katta b lsa, 
dalalarni joylashtirish qayta k rib chiqiladi yoki dalalar soni va 
almashlab ekish rotatsiyasi zgartiriladi. 
Dalalar maydonlarining rtachadan katta farqiga almashlab 
ekishning bir necha dalalarida bir xil yetakchi ekinlar mayjud 
b Iganda; ishlab chiqarish b limida bir xil tip va turdagi bir 
necha almashlab ekishlar loyihalanganda y I q yilishi mumkin. 
Hududning mavjud va loyihada k zda tutilgan tashkil etilishini 
hisobga olish. Hududni tashkil etishning mavjud elementlari 
(y Ilar, ihota daaraxtlari polosalari, kanallar, zlashtirilgan al-
mashlab ekishlar dalalari chegaralari) oldingi yillarda ishlangan, 
katta kapital xarajatlar talab etgan yer tuzish loyihalarini 
zlashtirish natijasida paydo b lgan, shuning uchun dalalarni va 
ishchi uchastkalarni joylashtirishda ular~
:
iloji boricha saqlab qo-
lish kerak. 
Agar dala y llari va ihota daraxtlari polosalari not ri joy-
lashgan, sunyiy suv yi ilishiga olib keiadigan, suv oqimini jamlay-
digan, eroziyaning rivojlanishiga, jarliklar sishiga, pirilishlar 
paydo b lishiga olib keladigan b Isa kamchiliklar quyidagi 
y IIar bilan tuzatiladi: keraksiz dala yoilari shudgorlanadi, ayrim 
ihota daraxtlari polosalari yoki ularning b laklari y qotiladi, 
kanallar k miladi. Y IIarni t rilash yoki rnini zgartirishda, 
ularning q shni yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chega-
384 

---