Nazariy fizika kursi

63

---

1ГЦ
ц
‘ Ь,
id-
■\v-
o :rni bilan aniqlanmaydi, chunki bir zarrachaning fazodagi holatiniie 
o ‘zgarishi ikkinchi zarrachada qandaydir chekli vaqtdan so‘ng ma lu 
b o ‘ladi. Bunga ko‘ra bir-biridan ma’lum masofada turgan zarracha! 
bevosita ta’sirlashmasdan fizik real maydon orqali ta’sirlashadi del 
hisoblashimiz kerak. Maydon fizik reallikka aylanadi. Shunday qilibl 
zarrachalarning ta’sirlashishi quyidagicha amalga oshadi: Bir zaryadf 
langan zarracha o ‘z atrofida maydon hosil qiladi va maydon o ‘z na' 
batida ikkinchi zaryadlangan zarracha bilan ta ’sirlashadi.
Klassik mexanika har qanday sharoitda deformatsiyalanmaydig 
mutloq qattiq jism tushunchasini kiritish mumkin edi. Nisbiylik nazai 
yasida bunday tushunchani kiritib b o ‘lmaydi. Chunki turli sanoq siaj 
temadagi kuzatuvchilar uchun jismning o ‘lchamlari turlicha b o ‘la d « 
Shuning uchun nisbiylik nazariyasida mutloq qattiq jism tushunchasj 
faqat ko‘rilayotgan sanoq sistema uchun o ‘rinli b o ;ladi. Boshqa sane* 
sistemadagi kuzatuvchi uchun bu jism endi boshqa qattiq jismga o'tadi. 
Buni quyidagi misolda ko‘rish mumkin.
Doiraviy diskning o ‘z o ‘qi atrofida aylanishini ko'rib chiqamiz. U™ 
mutloq qattiq jism deb faraz qilamiz. Disk bilan b og ‘langan sane» 
sistema albatta inersial b o ‘lmaydi. Diskni faraziy kichik b o ‘laklargi 
ajratamiz. Har bir b o ‘lak uchun u bilan bog‘langan sanoq sisternari 
kiritish mumkin. Bu sanoq sistemaga nisbatan diskning b o ‘lagi berilgaB 
vaqt momentida tinch turgan b o ‘ladi. Bunga ko‘ra diskning har bil 
b o ‘lagi bilan bog‘langan sanoq sistema inersial b o ‘la oladi. Ammo ulae 
bir-biridan farq qiladi. Diskning ma’lum bir radiusi b o ‘ylab joylashgal 
b o ‘laklarni kuzataylik. Bu b o ‘laklarning radial uzunliklari aylanayolf 
gan va tinch turgan disk uchun bir xil b o :ladi. Chunki, b o ‘laklarninB 
tezligi radiusga perpendikulyar b o ‘lganligi uchun radial y o‘nalishidj 
Lorentz qisqarishi b o ‘lmaydi. Shu vaqtda disk aylanasi b o ‘ylab joyl 
lashgan b o :laklarning aylana b o ‘ylab uzunliklari Lorentz qisqarishigl 
duchor b o ‘ladi. Disk markazidan turli masofalardagi aylanalar uzunlilj 
larining mos radiuslarga nisbatlari turlicha b o iib , 
2
-n
ga teng b o ‘lmaJ 
qoladi. Boshqacha aytganda disk aylanish natijasida deformatsiyalan- 
moqda. Klassik mexanika nuqtai nazaridan u deformatsiyanlanmasligi 
kerak edi. Yuqoridagi kabi bir qator misollarni keltirish mumkin. Я
misoldan ko;rinib turibdiki, maxsus nisbiylik nazariyasida mutloq q a « 
tiq jism tushunchasini kiritib b o ‘lmaydi. Shu sababli klassik nisbiyl* 
nazariyasida real o ‘lchamga ega b o ‘lgan jism o ‘lchamsiz nuqta bil a* 
almashtiriladi.
V