Xalqaro kelishuvlar (bitimlar) korxonalarga nima beradi?

---

225
. 
Xalqaro kelishuvlar (bitimlar) korxonalarga nima beradi?
Javob :
Jahon fqtisodiyotida integratsion rivojlanish jarayoni ishlab chiqarishni 
internatsionalizatsiyalashtirish (baynaminanlashtirish) bilan tigiz bog'liqdir. Ishlab 
chiqarishni 
internatsionalizatsiyalashuvi 
Xalqaro 
ijtimoiy 
mehnat 
taqsimotining 
chuqurlashuvi, ishlab chiqarishni dunyo miqyosida ijtimoiylashuvining natijasidir.
Ishlab chiqarishni ijtimoiylashuvi avvalombor, bir davlat ichida rivojlanib, mehnat 
taqsimotining chuqurlashuvi natijasida bir davlat
chegrasidan chiqib xalqaro ahamiyat 
egallaydi. U ishlab chiqarish jarayoni bir daviat chegarasidan chiqib, qo
4
shimcha holda 
tashkil qilinishiga, bir biriga bogMiq ishlab chiqarish jarayonlarini davlat- lararo boglanib 
ketishiga olib keladi. Bu jarayon ishlab chiqarishni intematsionallashuvi degan tushunchani 
bildiradi.
Ular qatoriga xalqaro shartnomalar, kelishuvlar, kodeksla r, hartiyalar va bitimlarni 
kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy integratsiya har xil etaplardan o‘tadi, ya’ni, erkin savdo 
hududi; bojxona ittifoqi; umumiy bozor; iqtisodiy ittifoq va siyosiy ittifoq kabilar. Bularning 
hammasini umumiyligi davlatlararo munosabatlar, aloqalarda iqtisodiy barerlar olib 
tashlanadi (chetlatiladi), yagona bozor hududini yaratishga imkoniyat to'gdiriladi, har bir 
qatnashuvchi daviat undan samara oladi, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, mehnat 
unumdorligini oshiradi va hokazolar. 
226
. 
Xarajatlar samaradorligi asosiy ko’rsatkichi foyda va xarajatlarni qoplanish davri.
Javob : Investitsiya faoliyati alohida tarkibiy qismlardan iborat boMib, investitsiya 
strategiyasini aniqlash, strategik rejalashtirish, investitsiyaviy loyihalashtirish, loyihalami 
tahlil qilish hamda investitsiyani samarasini aniqlash kabilardan iborat boMadi.
Korxona misolida investitsiya strategiyasini aniqlash - bu kelajak davrga korxonalami 
asosiy faoliyatlarini rivojlantirish yoMlarini aniqlash, shu jumladan, o
4
z mablaglari hisobidan 
va boshqa investor- lar hisobidan xarajatlarni qoplanish miqdorini aniqlash. Korxona 
aktivlarini hajmini va rentabelligini prognoz qilish. Strategik rejada aktivlarga boMgan ehtiyoj 
va uni ta’minlash resurslari uzoq muddatga aniqlanadi.
Investitsiya samaradorligini aniqlashda 
uning o‘zini qoplash muddati, xavf darajasi, inflyatsiyani oshish tempi, kelajakda soliqlar 
miqdorini o‘zigarishi kabilar hisobga olinishi shart. Chunki investitsi- yani qulay va samarali 
sohaga qo‘yish investorlar uchun muhim ahamiyatga ega. Jahon amaliyotidan shu ma’lumki 
pulni banklarda saqlash eng qulay hisoblanadi, chunki omonatchi undan protsent oladi.
Pulni investitsiya qilish (ishlab chiqarishga qo'yish yoki qimmat - baho qogozlar sotib 
olish) investorga faqatgina unga bank tomonidan beriladigan protsentdan ko‘proq daromad -
keltirsagina foydalikroq boMadi. Bu investorlar uchun birinchi qoida boMib hisoblanadi.
Investorlarning ikkinchi qoidasi - investitsiya rentabelligi inflyatsiya darajasidan yuqori 
bolishi kerak.
Shunday qilib, investitsiya samaradorligini hisoblaganda yuqo - rida keltirilgan 
qoidalarda keltirilgan ko‘rsatkichlarni solishtirma tahlili katta ahamiyatga ega.
tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, korxonaning ichki tarkibiy boMinmalari 
tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli boMmagan ishlab chiqarish 
xususiyatiga ega boMgan ishlar va xizmatlar 

---

227. 
Xarajatlar tushunchasi va tasnifi.
Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi 
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan 
guruhlarga ajratiladi:
-
ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati 
chiqarib tashlangan holda);
-
ishlab chiqarish xususiyatiga ega boMgan mehnatga haq to
4
lash 
xarajatlari;
-
ishlab chiqarishga tegishli boMgan ijtimoiy sugurta ajratmalari;
-
asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boMgan ' 
^omoddiy aktivlar amortizatsiyasi;^
-
ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boMgan boshqa xarajatlar.
/Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik
elementi - moddiy xarajatlardij^ Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish 
tannarxi tarkibida ularningfnissasi 60--90 foizni tashkil etishi mumkin.
^Tshlab chiqarish bilan bogMiq moddiy xarajatlarga quyidagilar 
tegishli boMadj)
-
mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko
b
rsatishda) 
zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va 
materiallar;
-
normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o
4
rash, 
mahsulot (ish, xizmat)lar yoki boshqa ishlab chiqarish ehti- yojlariga 
sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshoatlar va boshqa asosiy vositalar 
sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish 
uchun) materiallar, shuningdek, asbob- uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot 
qismlr, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar, laboratoriya asbob -
uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining 
eskirishi, maxsus kiyim- bosh va boshqa arzon baho ashyolarning eskirishi;
-
sotib olinadigan, kelgusida ushbu korxonada montaj qilinadigan yoki 
qo‘shimfha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor 
mahsulotlar;

---

228. 
Xarajatlarni umumiy va solishtirma iqtisodiy samaradorlik: 
Javob 
Samaradorlik _ iqtisodiy samaradorlik. Mehnat samaradorligini oshirmoq. 
«Samarali» - samarali ish. Samarali mehnat. Samarali ta’sir ko‘rsat- moq. Ishlab chiqarish 
vositalaridan samarali foydalanmoq deb ta'kidlangan
9
.
Ishlatilayotgan so
k
z, atama (termin)ning asl mazmunidan kelib chiqadigan boMsak, 
samaradorlik, u qaysi turda boMishidan qat’iy nazar, inson faoliyatining «natijasini» anglatadi.
Samaradorlik to‘g‘risida fikr yuritilganda shuni ta’kidlash kerakki, har qanday chora -
tadbirlar bir tomondan, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara bersa, ikkinchi tomondan, iqtisodiy 
samara berib, har doim, har sohada ijobiy, ijtimoiy natija bermasligi mumkin. 
Shu sababli samaradorlikni tadqiqot qilish, uning natijasiga kompleks qarashlar orqali va 
natijalami bir-biri bilan bog‘liqligini e’tiborga olgan holda amalga oshirilishi zarur. Ya’ni 
samaradorlikni barcha turlarining (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ekologik va boshqa bir- birining 
natijasidan bog‘liq bo‘Igan) o‘zaro bog‘liqligini hisobga olgan holda o‘rganish ilmiy-nazariy 
va amaliy jihatdan asosli boMadi. 
-
229. 
Xavfsizlik deganda sodir bo‘Iishi mumkin bo‘lgan xavf- xatarlarning oldi olinib, 
biror obyektning tinch-osoyishta faoliyat yuritishi, tabiiy ofatlardan, yongin 
xavfsizligidan, raqobatchilar xavfidan saqlanishi va barqaror faoliyatini ta’minlovchi 
tadbirlar majmuasi tushuniladi.
 
Bu ta’rif xavfsizlikka berilgan umumiy ta’rif. Mazkur bobda korxonaning umumiy 
xavfsizligi bilan birga iqtisodiy xavfsizlikni mazmuni va mohiyati ham yoritilgan. Uni 
ta’minlash uchun mulkdordan, shu korxona rahbariyatidan juda katta tashkilotchilikni. 
bilim va tajribani talab qiladi. 
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini aniqlash uchun u bilan 
bogMiq bir qancha tushunchalarning ta’riflarini ko‘rib chiqish lozim. Ularga quyidagilami 
kiritish mumkin:
-
xavfsizlik; axborotlar xavfsizligi; 
obyektning xavfsizligi;
ishlab chiqarish obyektining xavfsizligi: yongMn 
xavfsizligi; tovarning iste’mol xavfsizligi;
-
xom-ashyo xavfsizligi; korxonaning xavfsizligi; 
korxonaning iqtisodiy xavfsizligi.
Biz yuqorida xavfsizlikga keng ma'noda ta’rif berdik, agar qisqa qilib aytsak xavfsizlik 
deganda biror xavfning paydo boMishidan himoyalangan holat tushuniladi. Agar shunday 
holatdan kelib chiqa- digan bo'lsak, xavfsizlikning ko‘lami juda keng. Uni hayotimizning 
barcha jabhalariga qoMlashimiz mumkin. Bizga asosan iqtisodiy xavf sizlik bilan bogMiq 
tushunchalar lozim boiadi. Bulardan biri axborot xavfsizligidir.
Axborotlar xavfsizligi deganda mazkur axborotlarni qo'lga kiritishga huquqi 
bo‘lmagan shaxslarga tasodifan yoki ataylab axtarganda ham oshkor bo‘lmaydigan 
holatning ta’minlanganligi tushuniladi. 
Axborot xavfsizligi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy, 
ma’naviy va ma'rifiy hayotimizda ham muhim o‘rin egallaydi. Chunki barcha holatlar 
axborotlarda o
k
z aksini topadi. Shu tufayli korxona- larning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash 
uchun ham axborotlar xavfsizligini ta’minlashni taqozo qiladi.

---

230. 
Xavfsizlik xizmati funksiyalari: 
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash ham o'z-o‘zidan amalga oshirilib 
qolinavermaydi. Bu tadbir ham bir qancha o‘ziga xos tamoyillarga asoslangan holda amalga 
oshirilishish mumkin. Xavfsizlik tizimida iqtisodiy xavfsizlik ham tegishi o‘ringa ega. 
Chunki iqtisodiy xavfsizlik ta’minlamas ekan, iqtisodiy rivojlanish haqida ham baralla 
gapirish qiyin. Iqtisodiy subyektlaming vujudga kelishi ko'plab mablag
4
va vaqtni talab 
qiladi. Bularning erkin faoliyati va rivojlanishi ta’minlash uchun uning eng avvalo, har 
tomonlama xavfsizligini ta'minlash lozimdir. Bugungi bozor munosabatlari sharoitida 
hamma korxonalarga mustaqillik beriiib, erkinlik ta’minlanayotan bir paytda, uning iqtisodiy 
xavfsizligini ta’minlash ham о4a dolzrab va ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatga molik bo‘lgan 
juda muhim jarayondir. Bu jarayonni to‘g‘ri va toMiq anglash uchun uning tushunchasi bilan 
birga, tamoyillarini, maqsad va vazifalarini aniq belgilab olishi lozim. 
231.
Xitoy modeli