111
Qəti olmayan xəbər isə (vahid xəbər)
şərti etimad
olunanlardan olsa, yalnız şəri hökmlərdə höccət sayılır.
İSLAMDA
ÜMUMİ
TƏLİM-TƏRBİYƏ
Elm öyrənmək islamda dini vəzifələrdən biridir.
Peyğəmbəri-Əkrəm (s) buyurur:
“Elm əldə etmək hər bir
müsəlman üçün vacibdir.”
1
Qəti sənədlərlə sübut olunan
rəvayətlərə əsasən, elm dedikdə, islamın üçlük təşkil edən
prinsipləri – tövhid, nübuvvət və məadla bilavasitə bağlı
olan məsələlər nəzərdə tutulur. İslam qanunları və
hökmlərinin geniş şəkildə öyrənilməsinə gəldikdə isə, hər
bir şəxsə ehtiyac duyduğu məsələlri öyrənmək vacibdir.
Məlum olduğu kimi, üsulidin barəsində lazım olan
məlumatları əldə etmək icmali dəlil əsasında
olsa belə,
hamı üçün müyəssərdir. Lakin dini qanun və hökmlərin
müfəssəl şəkildə öyrənilməsi, kitab və sünnətin əsil
mənbələrindən yüksək şəkildə istifadə etmək hamı üçün
müyəssər deyildir və bu işə yalnız
bəzi şəxslərin istedad
və imkanı çatar.
İslam dinində insanın bacarıq və imkanı çatmayan
işlərə hökm verilməmişdir. Buna görə də dəlil əsasında
dini qanun və hökmləri əldə etmək vacibi-kifayi olaraq,
bu işə bacarıq və səlahiyyəti çatan şəxslərə vacibdir; yerdə
qalan şəxslərin vəzifəsi isə “savadsız və ya məlumatsız
şəxslərin alimə müraciət etməsinin vacibliyi” əsasındadır.
Yəni, ümumi qayda bundan ibarətdir ki, dini elmlər üzrə
mütəxəssis olmayanlar qeyd olunan şəxslərə (müctehid və
1 “Biharul-ənvar”, 1-ci cild, səh-172
112
fəqihlərə) müraciət etməlidirlər. Əlbəttə, bu cür müraciət
və təqlid Quranın
aşkar şəkildə buyurduğu kimi,
üsulidində təqlidin qadağan olunmasından tamamilə
fərqlidir.
1
Qeyd etmək lazımdır ki, şiələr ibtidai müraciətlə
dünyadan getmiş müctehidə təqlid etməyi caiz bilmirlər.
Yəni, məsələni ictihad yolu ilə əldə edə bilməyən və dini
vəzifəsində müctehidə təqlid etməli olan bir şəxs
dünyadan getmiş bir müctehidin
nəzərinə əməl edə
bilməz. Amma diri müctehidin icazəsi ilə dünyadan
getmiş bir müctehidin fətvalarına əməl etmək olar.
Bu məsələ şiə fiqhinin həmişə inkişafda olmasının,
onun canlı və təravətli qalmasının ən mühüm
amillərindən biridir; belə ki, müəyyən şəxslər daim
ictihad dərəcəsinə çatmaq üçün çalışmış
və fiqhi
məsələləri dəqiq şəkildə araşdırmışlar. Lakin əhli-sünnət
alimləri hicri tarixi ilə beşinci əsrdə yaşamış dörd
fəqihdən - Əbu Hənifə, Malik, Şafei və Əhməd ibni
Hənbəl kimi fəqihlərdən birinin məzhəbinə tabe olmağın
vacibliyi barədə fikir birliyinə
gəldikləri üçün azad
ictihadı, həmçinin bu dörd fəqihdən başqasına təqlid
etməyi caiz bilməmişlər. Ona görə də bu məzhəbdə
nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf olmamışdır və onların
fiqhləri təqribən 1200 il bundan qabaqkı səviyyədə
qalmışlar. Son zamanlar onlardan
da bəzilərinin qeyd
olunan icmadan imtina edərək azad ictihada başladığı
söylənilir.
1 “İsra” surəsi, ayə-36: Bu məsələ ilə əlaqədar üsul elminin
ictihad və təqlid bəhslərinə müraciət edə bilərsiniz.