156
ilə eyni zamanda onu başqa varlıqlardan seçən xüsusi bir
məziyyəti də vardır ki, ona əql (ağıl) deyilir.
İnsan məhz əqlin vasitəsilə təfəkkür edir, mümkün
vasitələrdən öz xeyrinə istifadə edir, asimanın
sonsuz
fəzasına yüksəlir, dəryaların dərinliklərinə baş vurur,
yerin üstündə növbənöv əşyaları, bitkiləri, heyvanları
istismar edir, hətta insan növlərindən də bacardığı qədər
faydalanır.
İnsan
ilkin təbiətinə uyğun olaraq, öz kamal və
səadətini mütləq azadlıqda görür; lakin onun vücudu
ictimai və ehtiyacları saysız-hesabsız olduğundan heç
vaxt təklikdə onları təmin edə bilmir. O, öz insan növləri
ilə qarşılıqlı əlaqələr yaradaraq həmkarlıq edir,
ictimai
şəkildə yaşadıqda məcburi şəkildə bir çox azadlıqlarını
bu yolda əldən verir; başqalarından əldə etdiyi qazanc
müqabilində onlara da müəyyən qədər qazanc verir,
başqalarının əziyyətinə məruz qaldığı
qədər digərlərini
zəhmətə salır, başqa sözlə məcburiyyət üzündən ictimai
həmkarlığı qəbul edir.
Bu həqiqət körpələrin və uşaqların barəsində daha
aydındır. Onlar ilk əvvəllər öz istəklərinə çatmaq üçün
inadkarlıq və ağlamaqdan başqa heç bir üsuldan istifadə
etmir, həmçinin heç
bir qayda-qanuna tabe olmaq
istəmirlər. Lakin fikirlərinin tədricən inkişaf etməsi
nəticəsində başa düşürlər ki, inadkarlıq və zorakılıqla
yaşamaq olmaz; yavaş-yavaş ictimai fərdlərin ümumi
tələblərinə uyğunlaşmağa başlayırlar;
nəhayət kamil
təfəkkürə malik olan ictimai yetkinlik yaşlarında öz
mühitində
mövcud
olan
ictimai
qayda-qanunlar
qarşısında əyilir. İctimai həmkarlığı qəbul etməyin
157
ardınca qayda-qanunların varlığı zəruri hesab olunur; bu
qanunlar cəmiyyətdə tətbiq edilərək ayrı-ayrı fərdlərin
hər birinin vəzifəsini müəyyən edir və ictimai asayişi
pozanları öz cəzasına çatdırır. İnsan elə bir qanun istəyir
ki, onun əməli olaraq icra olunması
ilə cəmiyyət
fərdlərindən hər biri özünün həqiqi xoşbəxtliyinə çatsın,
onun ictimai dəyərinə bərabər olan səadətə nail olsun.
Bəşər övladı yarandığı ilk gündən bu ümumi miqyaslı,
hər tərəfli və əməli qanunlara məftun olmuş, həmişə onu
öz arzularının sərlövhəsi seçmiş və onun həyata
keçməsinə çalışmışdır. Aydındır ki, əgər belə bir şey
mümkün olmasaydı və bəşərin taleyinə yazılmasaydı
onun
həmişəlik
istəyi
olmazdı.
1
Allah-taala
bu
ümumbəşəri və ictimai qanunauyğunluqların həqiqətinə
işarə edərək buyurur:
Dostları ilə paylaş: