Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi – 
bu ma’lumotlar bazasini yaratish, 
yuritish va foydalanish uchun mo’ljallangan dasturiy, tillar vositalarining to’plamidir. 
Ma’lumotlar 
bazasiga 
murojat 
qilish 
bilan 
bog’liq 
barcha 
jarayonlarni 
avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan boshqarish dasturi – o’zagi MBBTning asosiy 
tarkibiy qismi hisoblanadi. 
MBBTning tarkibiga ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to’plami kiradi. 
Bu to’plamni tarjimonlar (translyatorlar), talab va dasturlash tillari, muharrirlar, 
servis dasturlari va boshqalar tashkil qiladi. 
MBBTning asosiy vositalarini quyidagilar tashkil etadi: 

ma’lumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) vositalari; 
Foydalanuvchi interfeysi 
MB protssori 
Ma’lumotlar bazasi 
Foydalanuvchi interfeysi 
MB protssori 
Ma’lumotlar bazasi 
Foydalanuvchi interfeysi 
Foydalanuvchi interfeysi 

---

75 

ma’lumotlarni kiritish, ko’rish va muloqotlar rejimida ishlashga mo’ljallangan 
darcha shakllarini loyihalash vositalari; 

berilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish, shuningdek, 
ularni ishlash bo’yicha operatsiyalar bajarish vositalari; 

ishlov natijalarini foydalanuvchiga qulay ko’rinishda bosmaga chiqarish uchun 
ma’lumotlar bazasi ma’lumotlaridan hisobot yaratish vositalari;

til vositalari - makroslar, qurilgan algoritmik til (Dbase, Visual Basic yoki 
boshalar), talablar tili (QBE- Query Example, SQL) va h.k. Ular ma’lumotlarni 
ishlashining nostandart algoritmlarini, shuningdek foydalanuvchi topshiriqlaridagi 
voqealarni ishlash protseduralarini bajarish uchun qo’llaniladi.
SHunday qilib, ma’lumotlar banki bir necha ma’lumotlar bazasi, boshqarish va 
amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu elementar AT ga yuklatilgan vazifalarni 
bajarishda asosiy rol o’ynaydi. SHu bilan birga, ma’lumotlar bankining samarali 
faoliyati uning ta’minlovchi elementlariga ham bog’liqdir. Bu ta’minot tarkibiga 
quyidagi elementlar kiradi. 
Texnik ta’minot ma’lumotlar banki va foydalanuvchilarning ish faoliyatini 
avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan texnik vositalardan tashkil topadi. Bunday 
vositalar jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, axborotni tashish, uzatish vositalari, 
aloqa tarmoqlari, abonent punktlari va boshqalar kiradi. 
Matematik ta’minot - funktsional masalalarni echish va Ma’lumotlar bankini 
boshqarish usullari, matematik modellar va algoritmlar to’plamidan tashkil topadi. 
Dasturiy ta’minot-Ma’lumotlar bankining faoliyatini amalga oshirish dasturlari 
va turli xil qo’shimcha vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan servis dasturlarning 
to’plamidan iborat bo’ladi. 
Axborot ta’minoti-ma’lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, ifodalash va 
taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi. 
Lingvistik ta’minot - MBBTda foydalaniladigan tillar, lug’atlar majmuasi 
orqali tashkil qilinadi.
Tashkiliy ta’minot - Ma’lumotlar bankining kundalik faoliyatini ifodalovchi 
rasmiy hujjatlar, me’yoriy ko’rsatmalar to’plamidan iborat bo’ladi. 
YUqorida aytib o’tilgandek, ma’lumotlar banki inson-mashina tizimi 
hisoblanadi, ya’ni axborot tizimidir. Hozirgi kunda ma’lumotlar banklari inson 
faoliyatining turli sohalarida, masalan, iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarishda, ilmiy-
tadqiqot ishlarini boshqarishda, ommaviy axborot xizmatlarini ko’rsatishda 
qo’llanilmoqda. Bunda ma’lumotlar bankini axborot tizimi sifatida faoliyat 
yuritishida quyidagi ikki shaklning biridan foydalaniladi: