1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. DİLİN SİNTAKTİK SİSTEMİ
| DİLİN MORFOLOJİ SİSTEMİ
morfem kök budaq əsas köməkçi sözlər postfiks prefiks infiks affiks interfiks şəkilçi sözdüzəldici şəkilçi sözdəyişdirici şəkilçi formadüzəldici şəkilçi nitq hissəsi əsas nitq hissəsi köməkçi nitq hissəsi xüsusi qrup sözlər hal kateqoriyası mənsubiyyət kateqoriyası kəmiyyət kateqoriyası xəbərlik kateqoriyası zaman kateqoriyası növ kateqoriyası dərəcə kateqoriyası Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 420 Dilin morfoloji sistemi qohum dillərin ilk ümumi əla mət lərindən biri kimi özünü göstərir. Bunu türk dillə- rinə də şamil etmək olur. Türk dillərinin morfoloji struk- turunun müqayisəli tədqiqi bir daha bunu sübut edir. Bu cür təd qiqatların aparılması dünya dillərinin morfoloji sisteminin dərindən öyrənilməsinə daha böyük kömək göstərir. 5. DİLİN SİNTAKTİK SİSTEMİ Dilin sintaktik sistemi söz birləşməsi və cümlə əsasın- da formalaşır və inkişaf edir. Söz birləşməsi – xüsusi sintaktik əlaqələrlə əmələ gəlib dildə müəyyən sistem yaradır. Lakin dildə olan hər cür söz birləşməsi sintaktik sistemə daxil deyildir. Məsələn, qulaq asmaq, gözdən düşmək, fikrə getmək, dəli kö nül, ağ gün, qara gün və s. söz birləşmələrinin tərəfləri sintaktik əlaqə əsasında deyil, məcazlaşma əlaqəsi əsa- sında birləşmişdir. Buna görə də dildə olan bu cür bir- ləşmələr sintaktik sistemə uyğun gəlmir. Sintaktik söz birləşmələri tabelilik əlaqəsi əsasında yaranır. Dilçilikdə söz birləşməsinin bu əsas əlaməti müxtəlif istiqamətlər- də şərh olunur. Dilçilikdə sintaktik söz birləşmələrinin bitmiş və bit məmiş, (F.F.Fortunatov, A.A.Şaxmatov və s.) predikativ və qeyri-predikativ, ismi və feili növləri göstərilir. Bütün bu təsniflər ondan irəli gəlir ki, cümlə daxilində sözlər çox mürəkkəb əlaqələrə girir. Bu əlaqələrsiz cümlə öz funk- siyasını itirər və ancaq xaotik söz yığımından ibarət nitq vasitəsinə çevrilə bilər. Deməli, dilin ünsiyyət vasitəsi ro- lunu oynaması üçün birinci növbədə bitmiş bir fikri ifadə Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 421 edən cümlə, belə bir nitq vahidinin mövcudluğu üçün isə ilk növbədə sözlərin sintaktik birliyi zəruridir. Bu cür sin- taktik söz birləşməsinin ən tipik növləri ismi və feili söz birləşmələridir. Cümlə sintaktik vahid kimi söz və söz birləşmələrin- dən ibarət olur. Ayrı-ayrı sözlər və ya söz birləşmələri ilə insan fikrini tam şəkildə ifadə edə bilməzdi. Bəlkə də ibti- dai insanların yaşadığı dövrdə bu, mümkün olardı. Çünki o dövrdə insanların təfəkkürü müasir insanın təfəkkürü ilə müqayisəedilməz dərəcədə primitiv olmuşdur. İlk za- manlar ibtidai insanlar hətta əl işarələri ilə bir-birini anlaya bilmişlər. Müasir dövrdə insanın fərdi həyatı və insanlar- arası münasibətlər o dərəcədə mürəkkəb problemlər və məsələlərlə doludur ki, bu prosesdə ancaq dilin kommuni- kativ funksiyasını ən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş sintak- tik vahid olan cümlə yerinə yetirə bilir. Uzun müddət dilçilər arasında cümlənin mahiyyəti, əlamətləri, cümlə ilə söz birləşməsinin fərqi və s. məsələlər barədə mübahisələr olmuşdur. Cümləyə müxtəlif baxış- lar meydana çıxmışdır. Bu fikirlər içərisində cümlənin hökm bildirməsi (F.İ.Buslayev, A.P.Potseluyevski və b.), bitmiş bir fikir ifadə etməsi (N.K.Dmitriyev) və s. geniş yayılmışdır. Əslində, cümlə bitmiş bir fikri ifadə edən bütöv sintak- tik vahiddir. Onun tərkibi isə sintaqmlardan – söz və söz birləşmələrindən ibarətdir. Cümlənin əsas əlamətləri into nasiya, predikativlik, modallıq və s. keyfiyyətlərdən ibarətdir. Dilin sintaktik sisteminin ümumi mənzərəsini aşağı- dakı cədvəldən görmək olar: |