1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

1. DAXİLİ FAKTORLARIN ROLU
İnkişaf prosesində öz imkanlarından istifadəetmə 
hadisəsi daxili faktor hesab olunur. Daxili faktorlar daxili 
inkişaf qanunlarına əsaslanır. Hər bir dil zəngin daxili eh-
tiyat vasitələrinə və imkanlarına malikdir. O öz inkişafın-
da bunlara əsaslanaraq fəaliyyətini davam etdirir. Dilin 
daxili inkişaf prosesində aşağıdakı iki cəhət diqqəti daha 
çox cəlb edir.
a) Dildə yeni ünsürlərin yaranması. Bu cəhət bütün 
dillərdə mövcuddur. Hər bir dil sözyaratma imkanına 
malikdir. Dildə sözyaratmanın müxtəlif yolları vardır. 
Məsələn, leksik, morfoloji, sintaktik və s.
Qədim türk dilində, güman ki, sintaktik yolla sözya-
ratma çox az inkişaf etmişdir. Müasir Azərbaycan dilində 
isə əksinə, sintaktik yolla sözyaratma prosesi daha geniş 
inkişaf etmişdir. Bunu müasir alman dili haqqında da 
demək olar. Son illərdə ictimai-siyasi həyatda baş verən 
dəyişikliklər, elm və texnikanın inkişafı və başqa amillər-
lə bağlı olaraq sintaktik yolla xeyli yeni söz yaranmışdır. 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
426
Məsələn, sülhsevər, təbiətsevər, özünütənqid, özünümüəy­
yənləşdirmə, beynəlxalq, insanabənzər, çoxişlənən, uzaqgörən, 
nəfəsalma, nəfəsvermə, anadangəlmə, iynəyarpaq, həmişəcavan, 
tozsoran, telekamera, kinoteatr, əlüzyuyan, üçbucaq, şüşəbənd, 
topaldıqaç, vintburan və s.
b) Dildə mövcud olanın dəyişilməsi. Dil inkişaf etdik-
cə onun tərkibindəki vasitələrin bəzisi dəyişib yeni keyfiy-
yət kəsb edə bilir. Dillərdə onlarca söz vardır ki, vaxtı ilə 
başqa məna bildirib, başqa məqsədlər üçün işlənilmişdir. 
Həmin sözlər indi tamamilə yeni vəzifə daşıyır. Məsələn, 
vaxtı ilə Azərbaycan dilinin leksikasında ancaq bir mə-
nada (yol yoldaşı) işlənən “yoldaş” sözü hazırda bir sıra 
yeni məna kəsb etmişdir: 1) yoldaş (müraciət mənasında) – 
“Yoldaş, vaxtımızı alma, qısa və konkret danış”; 2) yoldaş 
(rəsmiyyət mənasında) – “Şairlər ordusu səf-səf düzülsün.