1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Fyodor İvanoviç Buslayev (1818–1897). Rus dilçisi 
F.İ.Buslayevin yaradıcılığı rus və Avropa dilçilik ənənələ-
rinə əsaslanırdı. O, özündən əvvəlki dilçilərin, o cümlədən 
Bekkerin fəaliyyətinə münasibətini bildirir, razılaşmadığı 
məsələlərə dair mülahizələr irəli sürürdü.
Buslayev məntiqizm cərəyanına mənsub olan dilçilər-
dən seçilirdi. O, hər şeydən əvvəl, özündən qabaqkı dil-

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
92
çilərdən (məntiqizm cərəyanına aid dilçilərdən) sintaktik 
kateqoriyaları məntiqi kateqoriyalarla eyniləşdirməkdə 
fərqlənirdi
1
.
F.İ.Buslayev “Vətən dilinin tədrisi haqqında” (1844), “Rus 
dilinin tarixi qrammatikası təcrübəsi” (1858) adlı əsərlərində 
dilçiliyin bir sıra mühüm məsələlərinə toxunmuşdur.
Dilçilikdə məntiqizm cərəyanı dünyanın bir sıra öl kə-
lərinə yayılmışdır. Bu cərəyanın XX əsr dilçiliyində də tə-
rəf darları olmuşdur. Lakin XX əsrdə məntiqizm cərəyanı, 
əv vəlkindən fərqli olaraq, inkişaf edib müəyyən dərəcədə 
dəyişmişdir
2
.
Dilçilikdə psixologizm cərəyanı
XIX əsrin ortalarında dilçiliyə dair geniş yayılmış elmi 
cərəyanlardan biri də psixologizm adlanırdı. Psixologizm 
cərəyanı dilə fərdi-psixoloji baxışın dilçilik elminə nüfuz 
etməsi nəticəsində meydana çıxmış, naturalizm və mən-
tiqizm cərəyanlarına qarşı mübarizə aparmışdır.
Dilçilikdə psixologizmin əsasını alman filosofu və 
psixoloqu İohann Fridrix Herbartın (Yohann Friedrich 
Aerbart, 1776-1841) psixoloji təlimi təşkil edirdi.
Dilçilikdə psixologizm cərəyanının tərəfdarları dil 
haqqında elmi psixologiya əsasında qurmağı tələb edir-
dilər. Buna görə də onlar öz əsərlərində dil hadisələrini 
psixologiya mövqeyindən, psixoloji anlayışlarla aydınlaş-
dırmağa çalışırdılar. Eyni zamanda, onlar fərdin rolunu 
üstün tutaraq ümumxalq dili anlayışından imtina edirdilər 
ki, burada da, hər şeydən əvvəl, dilin ictimai əsası inkar 
olunurdu
3
.
1
Bax: Хрестоматия по истории русского языкознания. M., 1973, c. 100.
2
В.И.Кодухов. Общее языкознание. M., 1974, c. 41.
3
Общее языкознание. M., 1970, c. 428.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
93
Psixologizm cərəyanı tərəfdarlarının fikrincə, dilçilik 
elmi fərdi nitq aktını öyrənməlidir. Burada dil təhlilinin əsa-
sını psixoloji proses üzərində müşahidələr təşkil etməlidir
1
.
Dil hadisələrini psixoloji cəhətdən şərh etmək XIX əsrin 
bir sıra görkəmli dilçilərinin yaradıcılığı üçün xarakterikdir
2
.
Həmin dilçilərdən Şteyntal və Aleksandr Potebnya 
psixologizm cərəyanının ən başlıca nümayəndələridir.