Thesis · December 022 citations reads 1,592 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects
Yüklə 106,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Kalit so‘zlar:
sheva, lahja, qipchoq, tasnif, fonetik xususiyatlar, leksik xususiyatlar, morfemik xususiyatlar, singarmonizm. 216 Annotation . This article provides detailed information about the peculiarities of Khorezm kipchak dialects of the Uzbek language. For instance, the phonetic, lexical and grammatical features of lexis in the under research dialect are highlighted basing on the examples. The given examples are compared with the options in other dialects. Key words: dialect, dialect, kipchak, classification, phonetic features, lexical features, morphemic features, singormonism. Til xususiyatlariga ko‘ra o‘zbek tilining qipchoq lahjasiga mansub kishilar asosan Xorazm viloyatining Gurlan, Yangibozor, shuningdek, Shovot va Bog‘ot tumanlarining ayrim qishloqlarida, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Beruniy, Amudaryo, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot va qisman Shumanay tumani, Nukus tuma nining Nazarxon qishloqlarida yashaydilar. Mazkur shevalar ayrim lingvistik belgilariga ko‘ra bir - biridan ma’lum darajada farqlanadi. Shu sababli tadqiqotchilar ularni Beruniy- Mang‘it, Xo‘jayli - Qipchoq va Qo‘ng‘irot shevalari deb tasnif qiladilar. (Ishayev, 1977:5). Ushbu tasnifda Xorazm viloyati hududida joylashgan Gurlan- Yangibozor shevalari, shuningdek, boshqa tumanlardagi sheva vakillari e’tibordan chetda qolgan. Tadqiqotchi A.Ishayev bu shevalarning to‘liq tasnifini boshqa bir ishimizda mufassal yorit amiz, deb qayd qilgan bo‘lsa ham negadir hech qayerda nashr qilinmadi. (Ishayev, 1977:5). Mazkur tadqiqot Xorazm viloyatidagi qipchoq shevalari bo‘yicha olib borgan kuzatishlarimiz natijasi bo‘lib, masalaning mukammal yechimiga da’vo qilmaydi. Prof. F. Abdullayev Xorazm shevalarini atroflicha tekshirgan, uni butun borlig‘icha dunyoga tanitgan, bu shevalar bo‘yicha ajoyib nazariy fikrlarni bildirgan, Xorazm shevalarining ancha mukammal lug‘atini birinchi bo‘lib yaratgan mashhur shevashunos olimdir. Ammo v aqt o‘tishi bilan, hamma sohalarda bo‘lgani kabi, shevalarda ham har xil sabablarga ko‘ra o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bunda ayniqsa, maktab- maorif, jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, ilm- fanning rivoji, ommaviy axborot vositalarining ta’sirini alohida ta’kidlash kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, Xorazmda domla F. Abdullayev faoliyat ko‘rsatgan davrdagidan viloyatning hududi ancha o‘zgardi. Bir paytlar Xorazm viloyati tarkibida bo‘lgan Amudaryo tumani keyinchalik Qoraqalpog‘iston Respublikasi tarki biga o‘tkazildi. Bunday o‘zgarishlarning hammasi endilikda Xorazm qipchoq shevalarining tasnifiga hamda bu hududda yashovchi aholining tiliga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi tabiiy edi. Biz tadqiqotimiz obyektiga Xorazm viloyatining Gurlan va Yangibozor tumanlarini kiritdik. Xorazmning shimolida joylashgan Gurlan tumanining 217 Amudaryo tumani bilan chegaradosh bo‘lgan qishloqlarida, aniqrog‘i, Do‘simbiyda j -lashishning elementlariga duch kelinadi. Bir paytlar Shimoliy Xorazm aholisi, hatto O‘rta Xorazm, jumlada n, Gurlan tumanidagi o‘zbeklar ham j - lashgan shevada gaplashganlar. O‘rta Xorazm shevalari o‘g‘uzlar ta’sirida j - lashishni yo‘qotib, y - lashishga o‘tganlar. (Polivanov, 1935:42). Bunga o‘xshagan fikrni Toshhovuz viloyatidagi o‘zbek shevalari leksikasi bo‘yicha tadqiqot olib borgan tilshunos olim R. Yo‘ldoshev ham bildirgan. (Yo‘ldoshev, 1993:5 -6). Shimoliy Xorazmdan Xiva tomon borgan sari “j”lashishning kamaya borishining asosiy sababi hozirgacha viloyat bilan chegaradosh tumanlarda “j” lovchilarning yash ashi, qolaversa qardosh qoraqalpoq tilining ta’siri deb tushunish kerak. (Ishayev, 1977:12). Bundan tashqari, F. Abdullayev tomonidan shevashunoslikka qipchoq guruh shevalarining uchinchi tipi sifatida kiritilgan “ӓ” lovchi shevalardir. F.Abdullayev bunday tip shevalarning uncha ko‘p emasligini, ularning, asosan, Gurlan tumanidagi Shang‘i, Qang‘li qishloqlarida, shuningdek, Urganch tumanidagi Qipchoq qishlog‘ining arablar yashaydigan joyida, Shovot tumanining Monoq, Bog‘otning Nayman, Qo‘shko‘pirning Qatag‘on, Xazoraspning Qang‘li (Pitnak) qishloqlarida yashashlarini, ushbu sheva uchun xarakterli xususiyat – bu so‘zning birinchi bo‘g‘inidagi e o‘rniga ӓ tovushining doimiy ishlatilishi ekanligini (k ӓ l-kel, tamir- temir) ta’kidlaydi. (Abdul layev 1961:265- 266). Ko‘rinib turganidek, a -lashgan shevalar Shimoliy Xorazmda ham mavjud ekan. Bulardan tashqari bu tip sheva vakillari Yangibozor tumanining O‘yrot ovulida ham istiqomat qiladi. Demak biz tadqiq qilayotgan sheva vakillari y-lovchi shevalarga mansub bo‘lib, uchinchi tip shevalarga xos bo‘lgan ӓ - lashish , shuningdek ayrim so‘zlarda “j” - lovchi shevalarga xos bo‘lgan diftonglashish hodisasini ba’zi so‘zlarda saqlagan qipchoq lahjasi shevalari hisoblanadi. E.D.Polivanov Xorazm qipchoq shevalaridagi [dj]lashishning mavjudligi, so‘z boshida [x] undoshining saqlanmaslik belgilariga ko‘ra “qozoqlashgan” shevalar deb ataydi. (Polivanov, 1934:5). Haqiqatan ham, Xorazm qipchoq shevalari o‘ziga xos bir qator lingvistik xususiyatlari bilan qozoq tilid an tubdan farq qiladi. Ayniqsa, o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari aralash yashagan joylarda bu holat yaqqol seziladi. Qiyos qiling: shevada Yüklə 106,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|