A yuldashev soliq va soliqqa

7 -§ . Budjet-soliq siyosati yaxlitligi va moliyaviy tartibga solish
M akroiqtisodiy jih a td a n esa davlatning sam arali budjet-soliq siyosati 
investitsiya iqlim ini yaxshilash, m oliyaviy barqarorlik pul va m oliya bo- 
zorlari rivoji, korxonalarni m oliyaviy sog'lom lashtirish va aholining real 
darom adlari o'sishiga im k o n beradi.
Soliq tadbirlari budjet tadbirlarini to 'ld irib turadi va u la r birgalikda 
talab m ajm uasini rivojlantirishga, natijad ,a esa ishlab chiqarishni h am ri- 
vojlantirishga olib keladi. B udjet-soliq siyosati pul kredit siyosati kabi 
davlatning yaxlit tadbirlarini ishlab chiqishni taq o zo etadi. U lar quyi- 
dagilardan iborat:
1. Iqtisodiy holatni k o ‘tarish davrida daviat byudjet-soliq va pul kredit 
siyosatida qaram a-qarshi ta d b irlam i m ujassam lashtirib turish siyosatini 
o 'tk az ad i. U shbu davrdagi budjet-soliq siyosati soliqlar stavkasining 
ko'tarilishi, daviat xarajatlarining qisqarishi, am ortizatsiya siyosatini o 'tk a - 
zish doirasida chegaralanishlar bilan xarakterlanadi.
2. M oliyaviy barqarorlikni t a ’m inlash. B uning u ch u n , eng a w a lo , 
iqtisodiy islohotlam i m uvaffaqqiyatli o 'tk az ish n in g asosi sifatida pul 
m uom ilasining barqarorlashtirish b o 'y ich a za ru r ch o ra lar ko'rish darkor. 
F aqat b arq a ro r pul tizim i yaratilgan sharoitda xo'jalik m exanizm ining 
b arch a qatnashchilari va tashkiliy qism lar o 'rta sid a aloqalar o 'm a tish
m um kin.
3. Investitsion faollikni rivojlantirish va u ning m illiy darom didagi 
ulushini ko'paytirish.
4. Budjetning daviat dotatsiyalari b o 'y ic h a alohida m oddiy ishlab 
chiqarish sohalariga ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish. X arajatlar 
orqali budjet, iqtisodiyotni boshqarish va rivojlantirishning m uhim dastagi 
bo 'lib xizm at qiladi.
5. B udjetningg darom ad bazasini soliqqa to rtish n i takom illashtirish va 
so liq lam i’ to ‘liq to 'la n ish i b o ‘yicha nazoratni kuchaytirish hisobiga b ar­
qarorlashtirish. Soliqlar orqali korxonalar faoliyatini rag'batlantirish raqo- 
bat bardoshlikni oshiradi. K apital yig‘ilish u ch u n qulay sharoit yaratadi.
25

---

Bunda turli soliqlardan im tiyozlar berilib, iqtisodiy rivojlanishi u chun za- 
m in yaratiladi.
6. 
Davlat xarajatlarini m aqsadli va sam arali tashkil qilinishi bo'yicha 
moliyaviy nazorat tizim ini shakllantirish.
Hozirgi kundagi eng dolzarb m asalalardan bin byudjet darom adlari va 
xarajatlari o'rtasidagi m utanosiblikni t a ’m inlashdan iborat. B unda asosiy 
o 'rin n i budjet soliq siyosatini yaxlitligiga erishish masalasi egallaydi.
M ustaqilligim izning dastlabki yillarida izdan chiqqan iqtisodiyotni 
qayta qurish, yangi jam iyat boshqaruv tizim ini shakllantirish, aholini «Ijti­
m oiy larzalarsiz» b o zo r m unosabatlariga m oslashtirish, ijtim oiy him oyani 
kuchaytirish ju d a katta m ablag'larni talab etdi. Lekin bu korxonalar zim - 
masidagi soliq yukining ortib ketishiga, u la r iqtisodiy ahvolini y om on- 
lashuviga olib keldi. S huning u ch u n keyingi yillarda asosiy e ’tib o r budjet- 
soliq siyosatining faqat fiskal to m inigina em as balki uzoq m uddatli istiq- 
bolga erishi m aqsadida budjet xarajatlari tarkibini qaytadan ko 'rib chiqish 
va soliqlam i rag'batlantim vchi funksiyasini oshirishga ham qaratilm oqda.
Budjet uch tarkibiy qism dan-xarajatlar daro m ad lar qism lari va ular 
balansidan iborat, ya’ni d aro m a d lam in g xarajatlariga m uvofiqligi qoidasiga 
ko 'ra tuziladi. Budjetni shakllantirish, aw a lo , uning xarajatlar qism ini 
tuzish yo'li bilan yuz beradi, chunki davlat o 'zid a m avjud m oliyaviy im ko- 
niyatlardan kelib chiqibgina xarajatlar qilishi m um kin.
D avlat, a w a lo , ja m iyatni sam arali rivojlantirish m aqsadida uning 
zarur m ablag'lari hajm ini belgilash va sh u n d an keyingina o 'z q o 'lid a b o 'l­
gan byudjet darom ad qism ini to 'ld irish n in g asosiy vositasi soliq va boshqa 
m anbalari yordam ida an a shu m oliyaviy resurslam i jalb etish kerak. Budjet 
soliq siyosati m ablag'lar h arakatining aniq yo'nalishlarini m illiy d a ro ­
m adning qayta taqsim lashni aks ettiradi. Bu esa unga m am lakatda iqti­
sodiyotni va ijtim oiy jara y o n lam i sam arali boshqarishga im kon beradi.
Iqtisodiy rivojlanishining turli bosqichlarida budjet davlat siyosatini 
am alga oshirish quroli, m o 'lja lln g a n dasturlar va ta d b irlam i am alga 
oshirish u ch u n pul m ablag'larni asosiy m anbasi hisoblanadi. Oxir oqibatda 
ayni shu davlat hokim iyatining kundalik m asalalarini ham , rivojlanish 
istiqbollarini ham hal etishga salohiyatini belgilaydi.
Budjet iqtisodiyotiga ishlab chiqarish jarayoniga, xo'jalik haotiga 
davlat to m o n id an t a ’sir o 'tk az ish vositasidir. U davlat iste’m olining m o ­
liyaviy asosi sifatida nam oyon b o'ladi ham da davlat to m o n id an ijtim oiy 
siyosat olib borish u c h u n foydalaniladi.
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida, hukum at 
organlariga o 'z vakolatlarini am alga oshirish uchun iqtisodiy im koniyatlar 
beradi. Budjet davlat u ch u n za ru r b o'lgan moliyaviy resurslam i aks ettirib, 
shu bilan birgalikda m am lakat soliq siyosatini belgilaydi.
• 
Soliq siyosatini o'zg artirib , davlat m uayyan doiralarda m am lakatni 
iqtisodiy rivojlantirishni rag'batlantirishi va uning iqtisodiyotda paydo 
bo'lad ig an salbiy ko'rinishlariga yo'l qo'ym asligi m um kin. Soliqlar yorda­
m ida tartibga solish har qanday m am lakatning xo'jalik hayotini y a ’ni ishlab
26

---

chiqarish tarkibi, sarm oya ja m g ‘arish shaxsiy iste’m olni qam rab oladi, 
chunki soliq siyosatining o'zgarishi m am lakat iqtisodiyotining t a ’sirchan 
vositasidir. B unday tartibga solishning asosiy m aqsadi bo'lib, korxona- 
lam ing ichki va tashqi faoliyati u ch u n (ayniqsa, investitsiya faoliyatini 
jo nlantirish u chun) soliq iqlim ini yaratish ham da sarm oya harakatini 
tarm o q va m intaqaviy yo'nalishlarda rivojlantirishni rag'batlantirish u ch u n
sh art-sh aro itlam i t a ’m inlash hisoblanadi. Soliq siyosati yordam ida tartibga 
solish h ar doim ham sam arali natijalar beravcrm aydl, bunga mavjud iq ti­
sodiy vaziyatni to 'g 'ri baholam aslik uzoq m uddatli strategik taxm inlash- 
tirishni n o to 'g 'ri belgilash soliq yukining taqsim lanishida nom utanosiblik 
sabab bo'lishi m um kin.
Soliq siyosati asosiga byudjctga soliq tushum lari hajm larini soliq 
stavkalarini oshirish hisobiga cinas, balki ishlab chiqarishni tegishli tar- 
m oqlarini va m ahsulotlam ing ustuvor turlarini rag'batlantirish vositasida 
soliq solish bazasini ko'paytirishga im kon yaratadigan choralar hisobiga 
oshirish zarurligiga asosiy e ’tib o m i qaratish lozim . Soliq siyosati soliq- 
lam ing jam iyatdagi rolini belgilaydi. S oliqlarning ustqurm a tartibining 
subyektiv hodisasi sifatidagi aham iyati daviat faoliyati bilan cham barchas 
bog'liq. U shbu aham iyat d oim o harak atd a b o 'lib , b u tu n xalq xo'jaligini 
m anfaatlari va m aqsadlarini jam lam a k o 'rin ish d a aks ettiradigan holda 
daviat siyosatini o'zgarishiga bog'liqdir.
D avlatning budjet soliq siyosati sam arasiz b o 'lish i m um kin, y a’ni uni 
am alga oshirish quyidagi hollarda m aqbul natijalarga olib kelmaydi:
1. 
B udjet-soliq siyosati vaqt davrlari m uam m osi bilan to 'q n a sh keladi. 
Iqtisodiy siyosatni ro'yobga chiqishda vaqt-davralarining ikki turi ajratib 
ko'rsatiladi.
Ichki davr-iqtisodiy shok gangitish bilan u yoki bu h arakatlam i 
am alga oshirish to 'g 'risid a q aro r qabul qilish o'rtasid a.
Tashqi davr-ch o ralar ko 'rish bilan natijani olish o 'rtasida.
Iqtisodiy tanglik yoki inflatsiyani anglash darh o l yuz berm aydi. O dat- 
da, iqtisodchilar m akroiqtisodiy vaziyatni batafsil ta ’riflaydigan statistika 
m a ’lum otlarini yaxshi deganda u ch -o lti kechikib oladilar.
T abiiyki, bunday vaziyatda h ar qanday q aro rlar kechikadi.
Budjet-soliq siyosati uzoq davom etadigan ichki davr bilan t a ’rif- 
lanadi: soliq qonunlaridagi yoki xarajatlari tarkibidagi o'zgarishlar, odatda, 
hokim iyatning q o n u n chiqaruvchi organi to m o n id a n tasdiqlanishi kerak. 
Bu esa k o 'p vaqtni talab qiladigan turli xil m a ’m uriy rusum -qoidalar: q o ­
nun loyihasini tayyorlash, uni m uhokam a qilish va kelishib olish, parla- 
m ent to m o n id an qabul qilinishi, P rezident to m o n id a n tasdiqlanishi va 
boshqalar bilan bog'langan.
K o 'p in ch a byudjet-soliq siyosatini am alga oshirishda funksional ke- 
chikish yuz beradi: q aro r qabul qilinishi bilan uning ijrosi k o 'p vaqt 
o 'tish ig a to 'q n a sh keladi. S hunday qilib, tad b ir rejalashtirish va ijro 
etishdagi m uddatlarga to 'liq rioya etilm asligi byudjet soliq siyosatining 
sam aradorligini pasaytiradi, b a ’zan uni xavfli ham qiladi: B arqarorlashtirish
27

---

o ‘m iga beqarorlikka olib kelishi ham m um kin. Inflatsiya om ili pul m u o m i- 
lasining barqarorligi byudjet soliq siyosatini (soliqlam i kam aytirish) nati- 
jalarini olish paytida iqtisodiyot tushkunlik bosqichiga o ‘tsa, u la r bir m u n - 
ch a n o o ‘rin b o'lishi m um kin. B uning natijasida quyidagi om illar sababli 
iqtisodiy tushkunlik yanada kuchayadi.
1 
Budjet soliq siyosati am alga oshirish turli xil siyosiy m u -am m o lar 
bilan to 'q n a sh keladi. H ukum at faoliyati, m akroiqtisodiy barqarorlash- 
tirishdan tashqari, barqaroriashtirish vazifasiga zid kelishi m um kin b o'lgan 
boshqa m aqsadlam i h am ko'zlaydi. B udjet-soliq siyosatidan ju d a tez siyo­
siy natijalarga erishish (hokim iyat tepasiga kelish, hokim iyatni q o 'ld a n
berm aslik) u c h u n foydalaniladi. Soliq yukining kam ayishi davlat xarajat- 
larining ko‘payishi, od atd a turli xil saylov oldi tadbirlari boshlanishi bilan 
m uvofiq kelishi a w a ld a n k o ‘zga tashlanib keladi. B undan tashqari, budjet 
siyosatini do im o ham m aning k o ‘z o ‘ngida saylovchilar m adadiga tayan- 
m oqchi b o 'lg an siyosatchilar (h atto , buni iqtisodiy zaruriyat talab qilganda 
ham ) soliqlam i ko'paytirishga yoki ijtim oiy ehtiyojlar u ch u n zarajatlam i 
kam aytirishga ju r ’at eta olm aydilar.
2. M akroiqtisodiy prognozlash m uam m osi m avjud. Q arom i o 'z vaq­
tida qabul qilishda va ijroning o 'z vaqtida am alga oshirish zarurligini 
e ’tiborga olganda, byudjet soliq siyosatining m uvaffaqiyati m akro darajada 
b o'lg'usi vaziyatni old in d an bashorat qilish m um kinligiga bog'liqdir. 
M asalan, 2002-yilda respublikam izda o 'tkazilgan «Ichki iste’m ol bozorini 
sifatli m ah su lo tlar bilan to 'ld irish va savdo ustidan bank nazoratini 
o'm atish » g a qaratilgan bozo rlam i yopish siyosati pul kredit tizim ining 
nom uvofiqligiga, tovarlar aylanishining sekinlashuviga, byudjetga tu sh u m lar 
m iqdorini kam aytirishga n aqd pul m assasini chetga chiqishiga, ishsizlik 
darajasining ortishiga sabab b o 'lib budjet-soliq siyosati va m akroiqtisodiy 
barqarorlikka o 'zin in g salbiy t a ’sirini ko'rsatdi. H a r bir m akroiqtisodiy 
siyosat o 'z in in g natijalarini kam ida yarim yildan keyin beradi. Lekin yarim
yildan so 'n g iqtisodiyot tushk u n lik holatid a b o 'lad im i, rivojlanadim i yoki 
bizning siyosatim iz inflatsiya to 'lq in in i yanada kuchaytirib yuboradim i? 
Afsuski, ilm -fanning hozirgi h olati m akroiqtisodiy siyosat u ch u n aniqlik 
bilan uzoq m uddatli va o 'r ta m uddatli prognozlar qilish im konini ber- 
m aydi. O datda, qisqa m uddatli (2-3 oyga) prognozlargina m uvaffaqqiyatli 
b o'ladi.
3. F aol m akroiqtisodiy siyosatning hozirgi b a ’zi m uholiflari o 'z dalil 
isbotlarida Lukas tanqidi (ratsional kuzatishlar nazariy m aktabining asos- 
chisi R. Lukas nom i bilan atalgan) degan konsepsiyadan foydalanadilar. 
Lukas tanqidi sh u n d an iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash 
usullarini u ning iqtisodiyot subyektlari um idlarini shakllantirishga t a ’sirini 
hisobga olm aydi. V aholanki, ushbu u m idlar ulkan o 'rin egallab, m akroiq­
tisodiy siyosatni k o 'p in c h a m a ’nosiz qilib qo'yadi. C h u n o n c h i, hukum at 
to m o n id an rag'batlantiruvchi siyosat o 'tkazilganda iqtisodiyot subyektlari 
m uayyan vaqt o 'tg a n d a n so 'n g inflatsiya sakrashi yuz berishini tu sh u n a- 
dilar. S huning u ch u n u la r o 'z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib tu - 
zadilar.
28

---