F. R. Xolboyev, D. A. Azimov, E. Sh. Shernazarov z o o g e o g r a f I y a
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.2. Fauna tarkibi. Endemizm
U yoki bu regionning fauna tarkibi tarixiy rivojlanish jarayonida turli guruhlarga mansub hayvonlardan tashkil topadi. Ba’zida bunday guruhlar turli tarixiy davrlarda mazkur hududga boshqa regionlar- dan kirib keladi. Faunistik majmualaming kelib chiqishini aniqlash va ayniqsa, alohida turlaming fauna tarkibiga qayerdan kelib qolgan ligini tushuntirish juda murakkab, ba’zida esa bunmg imkoni ham yo‘q. Shu sababli, bir nechta turlaming bitta faunistik majmuaga te gishliligi, birinchi navbatda ulaming areallarini o‘zaro muvofiqligi, o‘xshashligi bilan tushuntiriladi. Har bir fauna tarkibidagi faunis tik majmualar turli fizik va geografik sharoitlarga, landshaftlarga, o‘simlik jamoalariga moslashganligi bilan o‘zaro farq qiladi. Shunga ko‘ra, tundra, tayga, o‘rmon, dasht, chala cho‘l, cho‘l va boshqa fau nistik majmualar o‘zaro farqlanadi. Muayyan faunani tashkil etuvchi faunistik majmualar soni turlicha bo‘lishi mumkin. Dasht mintaqa- sining faunasini bu joyda dominantlik qiluvchi dasht faunistik maj muasi, kosmopolit turlar majmuasi, o‘rmon va cho‘l majmualarining ayrim faunistik elementlari tashkil etadi. Amaliyotda fauna tur tarkibining ro‘yxati to‘liq berilgan birorta ham faunistik tadqiqotlar uchramaydi. Buning sababi, birinchidan, hatto nisbatan kichik va ekologik jihatdan ma’lum darajada bir xil bo‘lgan hududda turli-tuman hayvon turlarining uchrashi, ikkinchi- dan, sohada mutaxassislar, ya’ni sistematiklaming yetishmasligidir. Shu asosda fauna tarkibini to‘liq o‘rganish o‘miga faqat bir yoki bir nechta hayvon guruhlarini o‘rganish bilan cheklanishga to‘g‘ri keladi (omitofauna, ixtiofauna, entomofauna va hokazo). Ma’lumki, har qanday fauna muayyan sistematik tarkibga ega bo‘lib, fauna tarkibi haqida fikr yuritish va uni boshqa faunalar bilan 47 solishtirish uchun barcha hayvon guruhlari to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish lozim. Fauna tarkibini aniqlash uchun turli sistematik birliklaming miqdoriy nisbatlarigina emas, balki faunaning geo grafik tahlili, ya’ni uning tarkibiga kiruvchi turlaming tarqalishidagi o‘xshashlik va farqlami aniqlash juda muhim. 0 ‘xshash tarqalishga ega bo‘lgan turlar faunaning geografik elementlari deb ataladi. Tarqa- lish xarakteriga mos ravishda bunday elementlar muayyan nomga ega bo‘lishadi, masalan, shimoliy, janubiy, sharqiy va g‘arbiy geografik elementlar. Bunday nomlar faqat oblast faunasini geografik tahlil qi- lish uchun qo‘llaniladi. 0 ‘rta Osiyo faunasi elementlarining tarqalish xususiyatini xarakterlash uchun O.L.Krjanovskiy (1975) quyidagi terminlami qo‘llagan: endemik, subendemik, 0 ‘rta Yer dengizi, 0 ‘rta Osiyo, Palearktika va boshqalar. Bu sohada adabiyotlarda quyidagi terminlar ham keng qo‘llaniladi: Yevropa-Sibir, Sharqiy Sibir (An- gar), Markaziy Osiyo, Boreal va boshqalar. Shunday qilib, faunani geografik tahlil etish unga kimvchi turlaming tarqalish tipi haqida ma’lumot beradi. Ammo fauna haqida to‘liq tushunchaga ega bo‘lish uchun bu yetarli emas. Bu o‘rinda turlaming kelib chiqish ehtimol larini, ulami qanday qilib fauna tarkibida paydo bo‘lganini aniqlash juda muhim. Mazkur masalalar faunani tarixiy, ya’ni genetik tahlil qilish orqali hal etilishi mumkin. Bu nafaqat turning, balki avlodlar- ning areallarini o‘rganish asosida o‘z yechimini topadi. Buni amalga oshirishda dastlab o‘rganilayotgan hududda faunaning qaysi element lari paydo bo‘lganligi va qaysilari boshqa markazlardan tarqalish oqi batida kirib kelganligi masalalarini hal etish talab etiladi. 0 ‘rganilayotgan hudud chegarasida tur sifatida paydo bo‘lgan va shu yerda yashayotgan fauna elementlariga avtoxton elementlar, o‘rganilayotgan hududga boshqa xududlardan kirib kelgan fauna ele mentlari esa alloxton elementlar (immigrant turlar) deyiladi. Faunaga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlardan biri endemizmdir. Qandaydir muayyan oblastdagina uchraydigan va boshqa hech qa- yerda uchramaydigan tur, avlod va boshqa toksonomik birliklar en demik sistematik birliklar deb ataladi. Nisbatan keng tarqalgan turlar 48 faunalar orasidagi aloqalami, endemiklar esa aksincha, faunalaming bir-biridan tubdan alohidalashganligini ifodalaydi. Endemizm foizi orol faunalarida va tog‘lik hududlarda nisbatan yuqori bo‘lib, bu- ning asosiy sababi geografik alohidalanishdir (izolatsiya). Chunki geografik izolatsiya tur hosil bo‘lish jarayonining zaruriy shartidir. Turning barcha belgilari geografik o‘zgaruvchanlikka moyil bo‘lib, o‘z navbatida bunday vaziyat tur genofondining o‘zgarishiga va populatsiyaning genetik qayta qurilishiga olib keladi, natijada yangi tur shakllanadi. Qo‘ng‘izlaming Carabus avlodi Mustaqil davlatlar hamdo‘stligining Yevropa qismidagi tekisliklarda 30 turdan iborat bo‘lib, 0 ‘rta Osiyo tog‘liklarida esa yuzlab turlami hosil qiladi va ulaming barchasi endemikdir. Yuqoridagilar tog‘larda endemiklar- ning paydo bo‘lishi uchun qulay sharoitlar mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, endemiklaming mo‘lligi faunaning shakllanishi uzoq muddatni egallaganligidan ham dalolat beradi. Ko‘pchilik faunalar tarkibida esa deyarli endemik taksonlar, ya’ni subendemiklar uchray- di. Avstraliya faunasida xaltali sutemizuvchilaming 8 ta endemik oilasi, qushlaming 100 ta endemik avlodi uchrasa, Neotropika fau nasida sutemizuvchilaming 17 ta, qushlaming 26 ta endemik oilalari, Palearktikada esa sutemizuvchilar va qushlaming bittadan oilalari en demiklar sanaladi. Evolutsion nuqtayi nazardan, endemik turlaming ikki xil kategori- yasi, ya’ni paleoendemiklar (relikt endemiklar) va neoendemiklar (progressiv endemiklar) farqlanadi. Paleoendemiklarga qadimda areali keng bo‘lgan, hozirda esa faqat tor arealda va bir joydagina saqlanib qolgan hayvon turlari kiradi. Relikt endemik avlodlar ko‘pincha bir nechtagina yoki bitta turdan tashkil topadi (monotipik avlod). Relikt endemiklarga Yangi Zelandiyadayashaydigan gatteriya yaqqol misol bo‘la oladi. Paleoendemiklar juda qadimiy turlar bo‘lib, ular o‘tmishda yer tarixining geologik epoxalarida shakllangan va odatda, bir vaqtlar keng tarqalgan guruhlarga tegishlidir. Ayni vaqtda ulaming areali dastlabki arealining faqatgina bir qismini egallaydi, xolos. Paleoendemiklaming yashab qolish imkoniyati juda cheklan- 49 |