1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

71-rasm.
Suvda hamda 
quruqlikda yashovchi
-
lar yura gining tuzilishi: 
1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – qorincha; 3 – chap 
bo‘lmacha; 4 – arterial 
konus; 5 – o‘pka arteri
-
yalari; 6 – uyqu arteri
-
yalari; 7 – aorta yoylari.
72-rasm. 
Sudralib yuruv-
chilar yuragining tuzili
-
shi: 1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – chap bo‘lmacha; 
3 – qorincha; 4 – kovak 
vena; 5 – o‘pka venasi; 
6 – o‘pka arteriyasi; 
7 – o‘ng aorta yoyi; 
8 – chap aorta yoyi.
8
5
5
6
6
7
7
1
1
2
2
3
3
4
4

---

221
73-rasm. 
Qush yura-
gining tuzilishi: 
1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – o‘ng qorincha; 
3 – chap bo‘lmacha; 
4 – chap qorincha; 
5 – o‘ng aorta yoyi;
6 – o‘pka arteriyasi; 
7 – o‘pka venalari; 
8 – kovak vena.
74-rasm.
Sut emizuvchi
-
lar yuragining tuzilishi.
1 – o‘ng bo‘lmacha; 
2 – o‘ng qorincha;
3 – chap bo‘lmacha; 
4 – chap qorincha;
5 – chap aorta yoyi; 
6 – o‘pka arteriyasi; 
7 – kovak vena;
8 – o‘pka venalari.
Kichik qon aylanish doirasi yurak qorinchasidan 
chiqib, o‘pkada kislorodga to‘yinib, chap bo‘lmaga 
quyiladi. Chap va o‘ng bo‘lmalardagi qon yurak 
qorinchasiga o‘tadi. Yurak qorinchasida venoz va 
arterial qon qisman aralashadi. Yurak qorinchasidan 
qon aylanishining katta doirasi boshlanadi. U organ, 
to‘qima va hujayralardagi gaz almashinuvida ishtirok 
etib, yurakning o‘ng bo‘lmachasiga kelib quyiladi. 
Sudralib yuruvchilarning arteriya qon tomirlarida 
aralash (venoz va arterial) qon bo‘lganligi sababli, 
moddalar almashinuvida kam energiya hosil bo‘ladi. 
Bu energiya hayvonning hayotiy jarayonlari uchun 
sarf bo‘ladi. Moddalar almashinuvida kam energiya 
hosil bo‘lganligi sababli ular sovuqqonli sanaladi 
(72-rasm).
Qushlar va sutemizuvchilarning yuragi to‘rt 
kamerali, arterial va venoz qon aralashmaydi. 
Ular issiqqonli hayvonlar hisoblanadi. Qushlarda 
qon suyak ko‘migi va taloqda hosil bo‘ladi. 
Yuragi o‘ng va chap bo‘lmacha, o‘ng va chap 
qorin cha dan iborat. Yurakning chap tomonida 
arterial qon, o‘ng tomonida venoz qon bo‘ladi. 
Chap qorinchadan boshlangan o‘ng aorta ravog‘i 
yurakni o‘ngdan aylanib, tanani arterial qon bilan 
ta’minlaydi. Qushlarda aorta o‘ngdan aylanishi bilan 
sutemizuvchilardan farq qiladi. Tanadagi organ 
va to‘qimalarda gaz almashinuvidan hosil bo‘lgan 
venoz qon jigar orqali kovak venalarga va ulardan 
yurakning o‘ng bo‘lmasiga, o‘pkadan keladigan 
arterial qon esa, chap bo‘lmachaga quyiladi. Qush-
larda yurak minutiga 500 marta uradi. Chunki, 
ularda moddalar almashinuvi jadal, tana harorati 
baland, +42°C ni tashkil qiladi (73-rasm). 
Sutemizuvchilar eng yuksak darajada tuzilgan 
hayvonlardir. Ularda qon suyak ko‘migi, taloq va 
limfa bezlarida hosil bo‘ladi. Xuddi qushlardagi 
8
5
6
7
1
2
3
4
8
5
6
7
1
2
3
4

---

222
singari katta va kichik qon aylanish doirasi butunlay ajralgan. Chap 
qorinchadan chiqqan aorta yurakni chapdan aylanib, to‘sh suyagining orqasida 
ravoqni hosil qilib, umurtqa pog‘onasi bo‘ylab tanaga tarqaladi (74-rasm).
Qon aylanish sistemasining evolutsiyasida asosan 3 ta bosqich ko‘zga 
tashlanadi.
1. Yurakning paydo bo‘lishi va yurak kameralari sonining ortishi.
2. Qon aylanishining ikkita – katta va kichik doirali bo‘lishi.
3. Yurakning chap arterial va o‘ng venoz bo‘laklarga ajralishi.
Evolutsiyaning quyi bosqichlarida qon hujayralarining xilma-xilligi ko‘proq 
kuzatiladi. Tabiiy tanlanish natijasida sutemizuvchilarda bu xilma-xillik kamayadi 
va qon hujayralarining eng asosiy shakllarigina saqlanib qoladi. Shunday qilib, 
qon aylanish sistemasi evolutsiyasida qon hujay ra lari ning takomillashishi qon 
shaklli elementlari tuzilishi va funksi yasining o‘zgarishiga sabab bo‘lgan.