Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

Ernest Renan (1823-1892)
“İslam və elm”
adlı 
əsərində qeyd edirdi ki, ərəb təfəkkürünün məhsulu olan ortodoksal İslam elmə, 
fəlsəfəyə və ümumiyyətlə ictimai tərəqqiyə ziddir. Renanın bu cür islamofob 
fikirlərini görkəmli türk şairi və ictimai xadimi 
Namiq Kamal (1840-1888)
və görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri, dinşünas, maarifçi 
Cəmaləddin Əfqani 
(1836-1897)
tənqid etmişlər. 
Namik Kamal öz tənqidində müsəlman aləminin inkişafının ilk mərhələrinə 
müraciət edərək və burada elm, fəlsəfə sahəsində əldə olunan böyük nailiyyətləri 
misal olaraq gətirərək qeyd edirdi ki, 
xristian Qərbi öz elmi inkişafı ilə müsəlman 
Şərqinə borcludur.
Cəmaləddin Əfqani isə 
“Renana cavab”
adlı məqaləsində 
Renanın İslamla bağlı yuxarıda qeyd olunan fikirlərini təkzib edərək göstərirdi 
ki, İslam yarandıqdan sonra müsəlman aləmi xristian aləmini elm və incəsənət 
sahəsində geridə qoymuşdur. Təxminən 775-ci ildən XIII əsrin ortalarınadək, 
yəni təxminən 500 il ərzində, qədim yunanların elmi nailiyyətlərini qəbul edərək 
ərəblər bu nailiyyətləri inkişaf etdirmiş sonra isə Avropaya yaymışdılar.
Qeyd etmək lazımdır ki, Avropada, Rusiyada geniş yayılan islamofob 
fikirlərə qarşı türkçülüyün görkəmli nümayəndələri İsmayıl Qaspralı (1841-
1914) və Əlibəy Hüseynzadə (1864-1940) də çıxış etmişlər. 
Tanınmış maarifçı, ictimai xadim İsmayıl Qaspralı 1883-cü ildən ömrünün 
sonunadək nəşr etdirdiyi 
“Tərcüman”
qəzeti vasitəsilə Avropa və Rusiyada 
müsəlman xalqlarının geriliyinin İslamla bağlı olması fikrini rədd edərək 
İslamın elmə və təhsilə böyük önəm verdiyini təbliğ edirdi. Əlibəy Hüseynzadə 
isə İslamın mütərəqqi din olaraq xalqları birləşdirərək ölkənin sosial-iqtisadi 
inkişafına əlverişli şərait yaratmaq gücünə malik olduğunu qeyd edirdi. O, haqlı 
olaraq müsəlmanların şiə və sünni məzhəblərinə bölünməsini İslam dünyasının 
geriliyinin əsas səbəblərindən biri hesab edirdi. Əlibəy Hüseynzadə İslam ilə 
elm arasında heç bir qarşıdurmanın olmadığını deyirdi. O, İslam dininin böyük 
potensiala malik olduğunu qeyd edərək bu potensialın reallaşması üçün avam və 
fanatik din xadimlərinə qarşı mübarizə aparmağın vacib olduğunu söyləyirdi.
İslamofobiyanın tarixi inkişafının müasir dövrünün başlanğıcı XX əsrin 
80-ci illərinin sonlarına 90-cı illərinin əvvəllərinə təsadüf edir. Məlum olduğu 
kimi, sözügedən dövr dünya kommunist sisteminin dağılması ilə soyuq müharibə 

---

MÜASİR DÖVRDƏ QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏ 
ETNİK-MƏDƏNİ MÜXTƏLİFLİK VƏ ONUN TƏNZİMLƏNMƏSİ
351
illəri başa çatır. Qeyd olunan hadisənin ən əsas nəticələrindən biri mədəniyyətin 
ictimai inkişafda aparıcı rolunun artmasıdır. Əvvəlki fəsildə qeyd etdiyimiz 
kimi, mədəniyyətin ictimai inkişafda aparıcı rolunun artması müasir ictimai 
inkişafın xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. 
Mədəniyyətin ictimai inkişafda rolunu mütləşləşdirməklə, mədəniyyətin 
mahiyyətcə sabit, dəyişməz və konservativ bir sosial hadisə olmasını qeyd 
edən Samuil Hantinqton “sivilizasiyaların toqquşması” haqqında hipotezi 
irəli sürür. Bu hipotez müasir dövrdə islamofobiyanın nəzəri-ideoloji əsasını 
təşkil edir. Çünki Hantinqton Qərb sivilizasiyasının ideoloqu kimi, müsəlman 
sivilizasiyasını ölkənin sosial-iqtisadi və demokratik inkişafına mane olmaqda 
suçlayır. O, 
“Sivilizasiyaların toqquşması və dünya düzəninin yenidən qurulması”
adlı əsərində keçmiş sovet respublikaların sosial-iqtisadi və siyasi inkişaflarını 
proqnozlaşdırarkən qeyd edir ki, 
Qərbi xristian mədəni irsinə malik olan ölkələr 
iqtisadi inkişaf və demokratik siyasət istiqamətində irəliləyəcəklər. Ortodoks