Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ”Sultan Səncər və qarı”.
Azərbaycanlı rəssam Sultan Məhəmməd tərəfindən Nizami Gəncəvinin “Xəmsə” əsərinə çəkilmiş miniatür. XVI əsr. MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 128 qardaşı Hüseyn Şirvani (v.1074) kimi Azərbaycan sufiləri böyük nüfuz sahibi idilər. Artıq XII əsrdə Azərbaycanda yüzlərlə sufi ocağı fəaliyyət göstərirdi. XII əsrin müəllifi Məhəmməd İbn Münəvvərin verdiyi məlumata görə, təkcə Şirvanda sufi şeyxi Əbu Səid Əbülxeyrin tərəfdarlarının 400-dən artıq xanəgahı vardı. Belə xanəgahlardan biri günümüzədək gəlib çıxmış Pir Hüseyn xanəgahıdır. Hacıqabul rayonunun Qubalıbalaoğlan kəndi ərazisində yerləşən bu dini-tarixi abidə Şeyx Hüseyn Şirvaninin məqbərəsi ətrafında inşa edilmişdir. XI – XII əsrlərdə tikilmiş Pir Hüseyn xanəgahı XIII əsrdə böyük bir kompleksə çevrilmişdir. Artıq XII əsrdən etibarən Azərbaycanda bir sıra sufi təriqəti yaranaraq islam dünyasında geniş yayılmışdır. Bu təriqətlərdən biri sührəvərdilik olmuşdur. Təriqətin qurucusu Şihabəddin Ömər Sührəvərdi (1144-1234) Cənubi Azərbaycanın Zəncan əyalətində yerləşən Sührəvərd şəhərində dünyaya gəlmişdir. Onun əsərlərində sufilərin əxlaq normaları və davranış qaydalarının təfsilatlı izahı verilir. O, sufilərin “səma” (musiqi və nəğmə sədaları altında firlanaraq Allahı zikr etmək. - Red . ) adlanan zikr növünə qarşı çıxmış, yalnız “xəfi”” (“gizli”, “səssiz”) və “cəhri” (“yüksək səslə edilən”) zikrləri məqbul saymışdır. Azərbaycanda meydana gəlmiş digər sufi təriqəti hürufilikdir (“hüruf” sözü ərəb dilində “hərflər” mənasına gəlir. - Red . ). XIV əsrin sonlarında təşəkkül tapmış bu təriqətin banisi Şeyx Fəzlullah Cəlaləddin Nəimidir. Hürufilər Allahın təbiətdə, əşyada, sözdə, xüsusən insanda təcəssüm etdiyinə inanırdılar. Onların təliminə görə, Fəzlullah Allahın qüvvəsinin təzahürü, timsalı və naibi olmuşdur. Bu təriqətin ardıcılları Allahın söz şəklində təcəssüm etdiyini, ərəb əlifbasının hərflərinin müqəddəs olduğunu, onlar vasitəsi ilə dünyanın sirlərini açmağın mümkün olduğunu qeyd edir, 4, 7, 28, 32 kimi rəqəmlərə xüsusi məna yükləyirdilər. Hürufiliyin görkəmli nümayəndələrindən biri dahi Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi (1369-1417) olmuşdur. Hürufiliklə eyni dövrdə Azərbaycanda digər bir sufi təriqəti – xəlvətilik meydana gəlmişdir. Bu təriqətin əsası Əbu Abdulla Siracəddin Ömər Xəlvəti (v.1349/1397) tərəfindən Şamaxıda qoyulmuşdur. Məşhur azərbaycanlı sufi Seyid Yəhya Bakuvinin fəaliyyəti sayəsində xəlvətilik Azərbaycanın hüdudlarını aşaraq digər müsəlman ölkələrində özünə xeyli tərəfdar tapmışdır. Xəlvəti dərvişləri başlarına qara və ya yaşıl rəngli dördkünc əmmamə qoyur, bununla da digər sufi təriqətlərinin ardıcıllarından fərqlənirdilər. 129 DÜNYA DİNLƏRİ Şirvanşahlar saray kompleksində yerləşən Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi. Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində böyük rol oynamış, milli incəsənətimizin, ədəbiyyatımızın, memarlığımızın, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmiş sufi təriqəti isə, şübhəsiz, Səfəviyyə təriqətidir. Bu sufi təriqəti XIII əsrin sonunda Сənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili (1252-1334) tərəfindən yaradılmışdır. Səfəviyyə təriqətinin altıncı başçısı Şeyx Heydərin (1460-1488) dövründə təriqətdə yeniliklər baş vermişdir. Onun vaxtında təriqətin tərəfdarları şiə məzhəbinə mənsub olduqlarını göstərmək üçün başlarına 12 zolaqlı qırmızı çalma qoymağa başlamışlar. Bu zolaqlar on iki imama işarət edirdi. Səfəvilərin baş örtüyü qırmızı rəngdə olduğuna görə onlar “qızılbaşlar” kimi də tanınırdılar. Zaman keçdikcə Səfəviyyə təriqətinin nüfuzu artmış və onun ideologiyası əsasında qüdrətli Azərbaycan Səfəvi dövləti qurulmuşdur. Tariximizin ən şanlı və parlaq səhifələrindən biri olan, 1501-ci ildə görkəmli Azərbaycan hökmdarı və şairi Şah İsmayıl Xətai tərəfindən əsası qoyulan Səfəvilər dövləti 1736-cı ilədək mövcud olmuşdur. MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 130 Azərbaycanda İslamın tarixindən danışarkən mütləq çar Rusiyası dövrünü də qeyd etmək lazımdır. Çünki XIX əsrin əvvəllərində Qafqaz ərazisi, o cümlədən Şimali Azərbaycan Rusiya imperiyası tərəfindən istila edildikdən sonra çar hökuməti tərəfindən dini sahədə bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. İlk növbədə, müsəlmanların dini həyatını nəzarətə götürmək məqsədilə ruhani idarələr təsis olundu. Belə ki, rus çarı II Aleksandr 5 aprel 1872-ci ildə “Şiə məzhəbinə mənsub Zaqafqaziya müsəlman ruhanilərinin idarə olunması haqqında” və “Sünni məzhəbinə mənsub Zaqafqaziya müsəlman ruhanilərinin idarə olunması haqqında” əsasnamələri təsdiq etdi. Bununla da 2 yanvar 1873-cü ildə Şiə məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi və Sünni məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaradıldı. Bakı, Yelizavetpol (Gəncə), Tiflis və İrəvan quberniyalarında yaşayan müsəlmanların tabe olduqları bu idarələrin mərkəzləri Tiflis şəhərində yerləşirdi. Şiə ruhani idarəsinə şeyxülislam, sünni ruhani idarəsinə isə müfti titulunu daşıyan din xadimləri başçılıq edirdi. Həm şeyxülislam, həm də müfti çar hökuməti tərəfindən təyin olunur və Qafqaz canişini qarşısında cavabdehlik daşıyırdılar. 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra dini işlərin həllində şeyxülislamın və müftinin roluna diqqət artırıldı. Cümhuriyyət hökumətinin 1918-ci il 18 iyun tarixli qərarı ilə islam dininə aid məsələlərin Nazirlər Şurasında müzakirəsi zamanı şeyxülislama və müftiyə həlledici səs hüququ verilirdi. Fətəli xan Xoyskinin 2-ci hökumət kabinəsində Xalq Maarifı və Dini Etiqad Nazirliyi yaradıldı. Həmin nazirliyin şeyxülislama və müftiyə 1918-ci il 10 avqust tarixli müraciəti nəticəsində Şiə məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi və Sünni məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi Tiflisdən Gəncəyə köçürüldü. Hər iki idarə rəhbərinin 1918-ci il 1 sentyabr tarixli qərarı ilə şiə və sünni ruhani idarələri birləşdirildi. Yeni yaradılan ruhani idarə “Məşyəxət-i islamiyyə” (“islam şeyxləri, ağsaqqalları, rəhbərləri, başçıları” mənasındadır) adlandırıldı. Xalq Maarifı və Dini Etiqad Nazirliyinə təqdim edilmiş ştat cədvəlinə görə, “Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi 2 sədr, 4 idarə üzvü, katib, 2 kargüzar, ümumiyyətlə, 15 nəfərdən ibarət olmalı idi. Hökumət 1918-ci il 8 oktyabr tarixli qərarı ilə müfti və şeyxülislamın aylıq məvacibini 2 min 500 manat müəyyən etmiş, digər dövlət və hökumət orqanları ilə birlikdə, onların da dəftərxanalarını Bakıya köçürtmüşdü. Sonralar müfti və şeyxülislamın məvacibi 1 min 500 manat məbləğində müəyyənləşdirildi. 131 DÜNYA DİNLƏRİ “Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi Bakıya köçürüldükdən sonra onun strukturunun dəqiqləşdirilməsi sahəsində işlər davam etdirildi. İdarəyə şeyxülislamın və müftinin həmsədrlik etməsi qərara alındı. Hökumətin 1920-ci ilin mart ayında verdiyi sərəncama əsasən, həmsədrlər nazir köməkçisi ilə eyni status alırdı. 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə sovet hakimiyyəti quruldu. Ateizm siyasəti yürüdən bolşevik-kommunist hakimiyyəti bütün dinlərlə, o cümlədən islamla mübarizə aparmış, nəticədə dini təsisatların fəaliyyəti dayandırılmış, “Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi ləğv olunmuş, müsəlman din xadimləri və alimləri təqiblərə məruz qalmış, ibadət yerləri və ziyarətgaların əksəriyyəti bağlanılmış və ya məhv edilmiş, məscidlər anbar və müəssisələrə çevrilmiş, müqəddəs kitablar yandırılmış, dini hər vasitə ilə unutdurmaq, insanları dini köklərindən ayrı salmaq yönündə ciddi-cəhdlə səylər göstərilmişdir. Lakin İkinci Dünya müharibəsi illərində sovet hakimiyyətinin dinlə bağlı siyasətində müəyyən dəyişiklik baş verdi. Mövcud dini vəziyyətə nəzarəti effektiv həyata keçirmək, eləcə də ağır müharibə illərində dindar əhali arasında rəğbət qazanmaq üçün islahatlar aparıldı. Həmin dövrdə dini idarələrin formalaşdırılması labüd hesab edildi. Nəticədə Qafqazdakı müsəlmanların dini həyatını tənzimləyəcək ruhani idarə bərpa edildi. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 aprel 1944-cü il tarixli 17 saylı qərarı ilə mərkəzi Bakı şəhərində yerləşən Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi təsis olundu. 25-28 may 1944- cü ildə Bakıda Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayı keçirildi. Zaqafqaziyada yaşayan müsəlmanların şiə və sünni məzhəblərinə mənsub dindarların say nisbəti nəzərə alınaraq, bu təşkilatın idarə heyətinin 7 üzvündən 4-ü şiə, 3-ü isə sünni məzhəbinin nümayəndələri seçildi. İdarənin sədri vəzifəsini çoxluq təşkil edən şiələrin nümayəndəsi tutdu və ona şeyxülislam rütbəsi verildi. Sünnilərin nümayəndəsi isə idarə sədrinin müavini vəzifəsini tutaraq müfti rütbəsi aldı. 1989-cu ildə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin nəzdində Bakı İslam Mədrəsəsi təsis olundu. 1991-ci ildə həmin təhsil müəssisəsinin bazasında Bakı İslam İnstitutu (hazırda bu ali dini təhsil ocağı Bakı İslam Universiteti adı ilə fəaliyyət göstərir) yaradıldı. 1991-ci ildə Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ənənəvi islami dəyərlərə qayıdış prosesi başladı. İlk növbədə, sovet hakimiyyəti MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 132 illərində bağlanılmış müsəlman ibadət yerləri və ziyarətgahların fəaliyyəti bərpa olundu, respublikanın bütün bölgələrində yeni məscidlər inşa edildi. Əgər sovet hakimiyyəti dövründə ölkəmizdə cəmi 17 məscid fəaliyyət göstərirdisə, hazırda onların sayı 2 mindən yuxarıdır. Həmin məscidlərdən 300-dən çoxu tarixi-mədəni abidə kimi qorunur. İslam dəyərlərinə, onun tarixi- dini abidələrinə qayğı göstərilməsinin əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və bu gün Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Göstərilən bu qayğı nəticəsində Bibiheybət, Təzəpir, Əjdərbəy, Şamaxı Cümə məscidləri və Gəncə şəhərindəki “İmamzadə” kompleksi əsaslı şəkildə təmir və bərpa olunmuş, ölkəmizin paytaxtında Cənubi Qafqazın ən möhtəşəm məbədi Heydər məscidi inşa edilmişdir. Bununla yanaşı, Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra respublikamızda yüzlərlə yeni müsəlman dini icması fəaliyyətə başlamış, Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin bazası əsasında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi təsis olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən müsəlman dini icmaları bu tarixi dini mərkəzdə birləşirlər və təşkilat məsələlərində ona tabedirlər. Müstəqillik dövründə Azərbaycanda islam dininin elmi əsaslarla öyrənilməsi və müvafiq təhsil müəssisələrinin formalaşdırılması üçün də münbit şərait yarandı. 1992-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) nəzdində İlahiyyat fakültəsi təsis olundu. 2018-ci ilin fevralın 9-da Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərəncamı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin tabeliyində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu təsis olundu. BDU-nin İlahiyyat fakultəsi həmin institutun strukturuna daxil edildi. Həmçinin respublikamızın müxtəlif bölgələrində islam dininin ehkamlarını öyrədən orta dini təhsil müəssiələri və dini icmaların tərkibində kurslar açıldı. Sadalanan faktlar onu göstərir ki, müasir Azərbaycanda ənənəvi islami dəyərlərin qorunub-saxlanılması və yaşadılması üçün dövlət tərəfindən geniş imkanlar yaradılmışdır. İslam dünyası ilə münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi dövlətimizin xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, İslam Konfransı Təşkilatı (2011-ci ildən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) adlanır.-Red.) Azərbaycanın ilk üzv olduğu beynəlxalq qurumdur. 133 DÜNYA DİNLƏRİ Dövlətimiz öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra keçmiş sovet respublikaları arasında ilk olaraq həmin təşkilata üzv olmaq barədə müraciət etmiş, nəticədə 8 dekabr 1991-ci ildə Seneqalın paytaxtı Dakar şəhərində keçirilən VI İslam Konfransında Azərbaycan İslam Konfransı Təşkilatına tamhüquqlu üzv kimi qəbul olunmuşdur. Həmçinin 1991-ci ildə Azərbaycan Təhsil, Elm və Mədəniyyət Məsələləri üzrə İslam Təşkilatının (İSESKO) üzvü seçilmişdir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, İslam Konfransı Təşkilatı Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünü açıq şəkildə pisləyən ilk beynəlxalq təşkilat olmuşdur. Azərbaycan dövləti qısa zamanda İƏT və İSESKO kimi nüfuzlu beynəlxalq müsəlman qurumların fəal üzvünə çevrilmişdir. Məsələn, ölkəmizin təşəbbüsü ilə İƏT Gənclər Forumu, İƏT Əmək Mərkəzi, İƏT-ə üzv Dövlətlərin Jurnalistləri Assosiasiyası kimi yeni qurumlar təsis edilmişdir. Ölkəmizin müsəlman aləmində fəal rol oynadığının digər bariz nümunəsi Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri Mehriban xanım Əliyevanın müxtəlif sahələrdə genişmiqyaslı və fədakar fəaliyyətidir. Məhz bu səbəbdən o, 23 noyabr 2006-cı ildə İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri adına layiq görülmüşdür. Diqqətəlayiq məqam odur ki, Mehriban xanım Əliyeva İSESKO- nun Xoşməramlı səfiri adına layiq görülmüş ilk qadındır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycan islam dünyasında həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi işinə böyük töhfələr verir. Dövlətimizin bu istiqamətdə fəaliyyəti isə müsəlman aləmində yüksək qiymətləndirilir. Bakı şəhərinin 2009- cu ildə İSESKO-nun dəstəyi ilə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması, 2018-ci ildə isə bu şərəfli ada bizim digər qədim şəhərimiz Naxçıvanın layiq görülməsi bunun bariz nümunəsidir. Azərbaycan dövlətinin müsəlman aləmində sülh və birliyin bərqərar olması sahəsində həyata keçirdiyi mühüm təşəbbüs və tədbirlərə nümunə kimi Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsini, yaxud 12-22 may 2017-ci ildə respublikamızın paytaxtında “Bakı- 2017” IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının keçirilməsini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2016-cı ilin ölkəmizdə “Multikulturalizm ili” elan olunması da islam həmrəyliyinin möhkəmlənməsi işinə öz töhfəsini vermişdir. Belə ki “Multikulturalizm ili” çərçivəsində 15 yanvar 2016-cı ildə Bakıdakı Heydər məscidində məzhəbindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar bir araya gələrək MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 134 vahid məkanda cümə namazı qılmışlar. “Vəhdət namazı” adlandırılan bu dini mərasimin yerinə yetirilməsi olduqca böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır. Müasir dünyada tolerantlıq və multikulturalizmin əsas mərkəzlərindən biri hesab olunan Azərbaycanda vəhdət namazının qılınması və daha sonra bu ibadətin ənənə halına çevrilərək ölkəmizin digər məscidlərində yerinə yetirilməsi, əslində, xalqımızın dünyaya verdiyi bir sülh və həmrəylik mesajıdır. Vəhdət namazının ilk dəfə Heydər məscidində qılınması isə rəmzi məna daşıyır. Çünki məhz ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanda tolerantlığı və multikulturalizmi dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırmışdır. Hazırda isə bu siyasət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Gördüyümüz kimi, uzun əsrlərdən bəri islam sivilizasiyasının əsas mərkəzlərindən biri olan Azərbaycan bu gün də müsəlman aləmində mühüm mövqe tutur. Təsadüfi deyildir ki, respublikamızın suverenliyinin əsas atributlarından olan Dövlət bayrağımızın üç rəngindən biri, yəni yaşıl rəng, Azərbaycan xalqının islam sivilizasiyasına mənsubluğunu ifadə edir. Azərbaycan xalqının mənəviyyatını, həyat tərzini islam dəyərləri olmadan təsəvvür etmək çətindir. İslam dininin ölkəmizin müqəddəratında, xalqımızın taleyində müstəsna, birləşdirici və mütərəqqi rol oynaması danılmaz tarixi həqiqətdir. Xalqımızın genetik yaddaşında dərin iz qoymuş islam azərbaycanlıların vahid xalq kimi təşəkkül tapmasına, onların milli kimliyinin, dövlətçilik ənənəsinin, mədəniyyətinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir. Lakin o da reallıqdır ki, Azərbaycan xalqı islam sivilizasiyasına mənsub olmaqla yanaşı, özündə ümumbəşəri, sivil, dünyəvi, tolerant və multikultural dəyərləri yaşadır. Bu baxımdan demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu yolunu seçmiş, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olunması istiqamətində inamla addımlayan Azərbaycan islam dünyasında özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Çünki Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasında körpü rolunu oynayan ölkəmiz dünyada dinlər və sivilizasiyalararası dialoqun inkişafına, yer üzündə sülh və harmoniyanın bərqərar olunmasına mühüm töhfələr verir, unikal birgəyaşayış və nümunəvi multikulturalizm modeli təqdim edir. Beləliklə, Azərbaycan həm ümumbəşəri, həm də milli-mənəvi dəyərlərinə, o cümlədən tarixi müqəddəratında mütərəqqi rol oynamış islam dininin yüksək mənəvi-əxlaqi prinsiplərinə sadiq qaldığını göstərir. |