Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.4. Qədim türk inancları
Göy Tanrı və ya Tenqriyə (“Tenqri”) inanc yalnız qədim türklərdə rast gəlinirdi. Əski türk dilində “Tenqri” sözü sifət kimi işlədilərək “səmavi, ilahi” mənasına gəlirdi. Göy Tanrı dedikdə isə, göyün də bir yaradanı olduğu nəzərdə tutulurdu. Qədim türklər inanırdılar ki, canlı və cansız aləmi yaradan Göy Tanrı kainatın müqəddəratını müəyyənləşdirir. O, hakimi-mütləqdir, xaqanları, yəni hökmdarları təyin edir, türkləri qoruyur. Odur ki, onlar döyüşlərdəki qələbələrini, yaxud məğlubiyyətlərini birbaşa bu uca tanrının hökmü ilə bağlayırdılar. Bununla yanaşı, qədim türklər Göy Tanrının təsvir olunmasına qarşı çıxırdılar. Əski türk inancına görə, kainat Göy Tanrı tərəfindən yaradıldığı üçün onun bütün elementləri (günəş, ay, ulduz, dağ, təpə, dəniz, çay, bulaq, mağara, meşə və s.) ruha malikdir. Beləcə ətraf aləmin ünsürlərini müqəddəsləşdirən türklər “Yer-Su” adlandırdıqları təbiət ruhlarına da inanırdılar. Onların inancına görə, bu təbiət ruhları Göy Tanrıdan asılıdır. Ona görə onlara hörmət göstərmək vacib sayılırdı. Yer-Su ruhları müxtəlif qruplara bölünürdü. Məsələn, dağ ruhları, meşə ruhları, su ruhları və s. Qədim türklər meşəyə daxil olduqda sakitliyə riayət etməyə və ona zərər vurmamağa çalışır, yalnız Yer-Su ruhlarının “razılığını aldıqdan” sonra təbiətin bəxş etdiyi nemətlərdən istifadə edirdilər. Qədim türklərin təbiətlə bağlı dini təsəvvürlərindən danışarkən, “Ötügən”ə Qədim türk əlifbası (Orxon-Yenisey əlifbası) ilə yazılmış “Tenqri” sözü. 191 MİLLİ DİNLƏR dair inancı da qeyd etmək lazımdır. Belə ki, türklər ana təbiətə “Ötügən” (Ana Torpaq) adı vermişdilər. Həmçinin “Ötügən” əski türklərin müqəddəs saydıqları meşələrlə örtülü bir dağın adı idi. Türklər inanırdılar ki, Torpaq Ananın insanlara münasibəti ağacların vəziyyəti ilə müəyyən olunur. Əgər ağaclar sağlam, güclü yetişir və bol meyvə verirlərsə, deməli Torpaq Ana insanlardan razıdır. Bu səbəbdən qədim türklər güclü və böyük bir ağaca tərəf duraraq Torpaq Anaya dua edirdilər. Həmçinin qədim türklər arasında totemizm geniş yayılmışdı. Məsələn, türk mifologiyasında boz qurd müqəddəs heyvan sayılırdı. Türklərdəki boz qurd totemi mübarizliyi, çevikliyi, vüqarlı olmağı və azadlığı təmsil edirdi. Bununla yanaşı, türk dastanlarında türklərin əcdadlarının boz qurddan törəndikləri barədə bəhs olunur. Qədim türklərdə at da müqəddəs sayılırdı. At çapmaqda məharətləri ilə seçilən türklər bu heyvana sədaqətinə görə ehtiram göstərirdilər. Həmçinin qədim türk dastanlarında qəhrəmanların adı atları ilə birlikdə çəkilərdi. Məsələn, Tulpar adı ilə tanınan qanadlı atdan tez-tez bəhs edilir. Təsadüfi deyildir ki, qədim türklərdə döyüşçünün öz atı ilə birgə dəfn olunması adəti geniş yayılmışdı. Qədim türklərin inanc sistemində “atalar” kultu əhəmiyyətli yer tuturdu. “ Atalar” kultu ailənin vəfat etmiş üzvünə ehtiram və təzim göstərməyi ifadə edir. Bu ehtiram yaşlılara, xüsusən ata və babalara qarşı göstərilir. Qədim türklər əcdadların ruhlarına qurban gətirərək dualar edərdilər. Hətta onların şərəfinə xüsusi mərasim və bayramlar təşkil edilərdi. Həmçinin “atalar” qədim türklərdə qayda-qanunların yaradıcıları, adət-ənənələrin qoruyucuları olaraq qəbul edilirdi. Bəzi tarixi qaynaqlarda qədim türklərdə təbiətin “od” ünsürünün də müqəddəs sayıldığı qeyd olunur. Qədim türklər inanırdılar ki, evin və ailənin ruhunu özündə ehtiva edən “od” ünsürü təmizləyici qüvvəyə sahibdir. Qədim türklərin dini inancları barədə danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, onlar arasında şamanizm geniş yayılmışdı. Əksər türk xalqları İslam dinini qəbul etdikdən sonra türk dünyasında şamanizm tədricən əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin müasir dövrdə Ural və Altay dağları arasında yaşayan türk xalqlarının dini təsəvvürlərində şamanizm hələ də mühüm yer tutur. Beləliklə, qədim dövrlərdə müxtəlif türk xalqları arasında fərqli dini təsəvvürlərə rast gəlinsə də, sırf onlara məxsus, ortaq bir Göy Tanrı inancı mövcud olmuşdur. |