Z. M. Islomov, N. A. Muhamedov, F. A. Sindarova dinshunoslik

Madina suralari nozil 
bo‘lishining besh davri:
I davr (622-y. oktabrdan 
624-y. gacha). Muhammad 
(s.a.v.) Madinaga ko‘chib kel-
ga nidan makkaliklar bilan 
birinchi yirik to‘qnashuv – 
Badr jangigacha 4 ta sura.
II davr (624-y. martidan 
625 y. martigacha). Badr jan-
gidan keyin Uhud jangigacha 
o‘tgan bir yil ichida 3 ta sura.
III davr (625-y. martidan 
627-y. martigacha). Uhud jan-
gidagi mag‘lubiyatidan keyin 
Xandaq jangigacha 5 ta sura.
IV davr (627-y. aprelidan 
630-y. yanvarigacha). Xandaq 
jangidan so‘ng Makkaning oli - 
nishigacha 8 ta sura.
V davr (630-y. fevralidan 
632-y. mayigacha). Makka olin- 
 ga nidan keyin Muhammad 
(s.a.v.) payg‘ambarning vafoti-
gacha 4 ta sura.

---

70
o‘rinda aytishimiz kerakki, bugungi kunda Hazrati Imom 
(Hastimom) majmuasi «Baroqxon» madrasasi, «Mo‘yi Muborak» 
madrasasi, «Namozgoh» va «Tilla Shayx» masjidlaridan iborat 
tarixiy ansambllarni o‘z ichiga olgan inshootlar – muqaddas 
ziyoratgohga aylandi.
Mustaqillik yillarida Qur’oni karimni ham o‘zbek tiliga 
tarjima qilishga kirishildi. 2001-yilda taniqli olim Abdulaziz 
Mansur tomonidan Qur’oni karim ma’nolarining izohli tarjimasi 
tayyorlandi va bir necha marta nashr etildi.
Hadisi sharif.
Hadis – Muhammad alayhissalomning aytgan 
so‘zlari, qilgan ishlari, taqrirlari (ko‘rib qaytarmagan ishlari) 
yoki u kishiga berilgan sifatlarni o‘zida mujassam qilgan xabar 
va rivoyatlardir. «Hadis» so‘zining lug‘aviy– so‘z; xabar; hikoya; 
yangi kabi ma’nolari bo‘lib, istelohda esa – «al-hadis an-Nabaviy» 
ya’ni, Payg‘ambar so‘zlaridir.
Hadislar Qur’ondan keyingi asosiy manba hisoblanadi. 
Hadislar ikki qismdan: aynan xabar beruvchi 
matn
va uni rivoyat 
qilgan roviylar zanjiri – 
isnoddan
iborat.
Hadis ikki xildir:
– al-hadis al-qudsiy (bunday hadisda, ma’no Allohdan, lafz 
esa Payg‘ambardan bo‘ladi);
– al-hadis an-nabaviy (bunda ma’no ham lafz ham 
Payg‘ambarnikidir).
Hadislar ilk davrda faqat og‘zaki ravishda avloddan avlodga 
uzatilar edi. Yozma ravishda hadislarni to‘plamaslik haqidagi 
Payg‘ambarning ko‘rsatmalari asosan ilk islom davriga taalluqli 
edi. Payg‘ambar a.s. o‘z so‘zlarini yozib olishdan sahobalarni 
qaytarishlariga sabab hadislarning Qur’on oyatlariga aralashib 
ketmasligi uchun edi. Chunki vahiy nozil bo‘lib turgan paytda 
ba’zi kishilar Qur’on oyatlarini yozib borar edilar. Boshqa hadisda 
esa Payg‘ambar a.s.: «Bu og‘izdan – deya o‘z og‘izlariga ishora 
qildilar – faqatgina haq so‘z chiqadi» – deb, o‘z so‘zlarini yozib 
olishga buyurganliklari haqida rivoyat qilingan. Abu Dovud 

---

71
o‘zining «Sunan» asarida ikki hadisni ketma-ket keltiradi – 
ulardan birida Payg‘ambar o‘z so‘zlarini yozib olishdan qaytargan 
bo‘lsalar, ikkinchisida unga buyuradilar.
Keyinchalik esa bu yozuvlar katta to‘plamlarga asos bo‘ldi. 
Shunday ilk to‘plamlardan biri Madinadagi Urva ibn az-
Zubayrga (vaf. 94/712 yoki 99/717 y.) va ikkinchisi Suriyaga 
ko‘chib ketgan Muhammad ibn Muslim az-Zuhriyga (vaf. 
124/741 y.) tegishli.
Hadis
ko‘pincha 
sunna
so‘zi bilan ham yonma-yon keladi. 
Sunna so‘zining lug‘aviy ma’nosi – odat, tariqa – yo‘l bo‘lib, 
Islomdagi istelohiy ma’nosi – Payg‘ambar odatlari, tutgan yo‘llari, 
taqrir (ko‘rib qaytarmagan) va buyurgan ishlariga nisbatan 
ishlatiladi. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, hadislarning 
zamirida sunna yotadi. Islom ta’limotida e’tiqod mezonlarini 
belgilash va fiqhiy masalalarni hal etishda Qur’ondan keyin 
sunnaga asoslaniladi.
VIII–IX asr asosan mavjud hadis to‘plamlari qayta ishlagan 
holda ularni boblar bo‘yicha tasnif qilib, 
musannaflar
yozish 
davri bo‘ldi. Bu esa hadislardan foydalanish uchun ancha qulay 
bo‘ldi. Islom olamida shunday musannaflardan oltitasi alohida 
e’tiborga molik sanaladi. Ular – eng katta obro‘ga ega bo‘lgan 
Imom al-Buxoriy va Imom Muslimning (vaf. 261/875) «al-Jomi’ 
as-Sahih» to‘plamlari, undan keyingi eng muhim asarlar – Abu 
Dovud, at-Termiziy (vaf. 279/892 y.), an-Nasoiy (vaf. 303/915 y.) 
va Ibn Mojjaning (vaf. 273/886) «as-Sunan» asarlaridir. «al-Jomi’ 
as-Sahih» kitoblari o‘z ichiga biografik ma’lumotlar, Qur’on 
oyatlariga tafsirlar, diniy qonun-qoidalar, ijtimoiy va shaxsiy 
axloq mezonlarini ham qamrab oldi. «al-Jomi’ as-Sahih»ning 
ishonchlilik darajasi boshqa to‘plamlardan ko‘ra ancha yuqori 
hisoblanadi.
Yana bu muhaddislar qatorida Abdulloh ibn Abd ar-Rahmon 
ad-Dorimiy Samarqandiyni (181/798–255/869) ham aytib o‘tish 
lozim. U olim Samarqandda yashab, ijod etgan bo‘lib, hadis 
ilmini rivojlantirishga o‘zining katta hissasini qo‘shgan. Imom 
Dorimiy «Sunan ad-Dorimiy» asari muallifidir.

---

72
Hadislar orasida Payg‘ambar nomidan aytilgan to‘qima 
so‘zlar ko‘p uchraydi. Ularda Arabistondan uzoqdagi fath 
qilinishi lozim bo‘lgan va hatto Payg‘ambar davrida hali 
asos solinmagan shaharlar haqida so‘z boradi. Ilk islom 
davrida vujudga kelgan xorijiy, murji’iy, qadariy, jahmiy kabi 
oqim va guruhlar haqida gapiriladi. Umaviylar (661–750) 
va Abbosiylarning (749–1258) benuqson xalifaliklari zikr 
qilinadi. Bunday hadislarni Payg‘ambardan kelgan deb qabul 
qilish juda qiyin.
Turli kishilarning hadis to‘qishga bo‘lgan urinishlari hadislar-
ning naqadar katta ahamiyatga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shu-
ning uchun ham ixtiroga usta kishilar o‘z g‘oyalarini targ‘ib etish 
maqsadida undan unumli foydalandilar.
Xuddi shu o‘rinda hadis ilmi taraqqiyotida ayollarning o‘rnini 
alohida ta’kidlash lozim. Hadislarni rivoyat qilgan roviylar haqida 
xabar beruvchi ilm ilm ar-rijol (kishilar haqidagi ilm) deb atalsa-
da, bu sohada zikr etilgan hadis rivoyatchilari orasida ko‘plab 
ayollar uchraydi.
Hadislarni tanqidiy o‘rganish bo‘yicha tez orada olti 
to‘plamda uchragan bir qator maxsus terminlar guruhi vujudga 
keldi. Imom Termiziy bu sohada salmoqli ishni amalga oshirdi. 
U faqatgina hadislarni to‘plash bilangina cheklanib qolmasdan, 
ularni tahliliga ham alohida bo‘lim ajratdi. Imom Termiziy 
birinchilardan bo‘lib hadislarni sahih, hasan va zaif guruhlarga 
ajratgan olimdir. Vaqt o‘tishi bilan hadis ilmidagi terminlar 
taraqqiy etib bordi va bu sohada umumiy qabul qilingan shaklga 
keldi.
Mustaqillikdan keyin vatanimizning ilmiy, madaniy, ma’naviy 
va diniy tarixini chuqur tadqiq etishga keng yo‘l ochilganidan 
so‘ng mamlakatimizda hadislarni o‘rganish bo‘yicha talaygina 
ishlar amalga oshirildi. «Axloq-odobga oid hadis namunalari», 
«al-Adab al-mufrad», «Ming bir hadis», IV jilddan iborat «Hadis» 
nomli «al-Jomi’ as-sahih»ning tarjimasi hadis to‘plamlari sifatida 

---

73
nashr etildi. Yurtimiz tadqiqotchi-olimlari tomonidan Imom 
Buxoriy, Imom Termiziy kabi bir qator muhaddislar hayoti, 
ilmiy faoliyatlarini yoritib berish yo‘lida ilmiy izlanishlar olib 
borilmoqda.
Respublika Vazirlar Mahkamasining buyuk muhaddis 
Imom Buxoriy ilmiy-diniy merosining xalqimiz ma’naviy ruhiy 
hayotidagi beqiyos o‘rnini hisobga olib, jamiyatning barkamol 
kishilarini tarbiyalashda undan oqilona foydalanishga shart-
sharoit yaratish maqsadida 1997-yil 29-aprelida «1998-yilda 
Imom Buxoriy tavalludining hijriy qamariy taqvim bo‘yicha 
1225 yilligini mamlakatimizda keng nishonlanishi haqida» qaror 
qabul qildi. Bu qaror asosida buyuk muhaddis yubiley to‘yi butun 
mamlakatimiz miqyosida nishonlandi.