3- ma`ruza Spotchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o`tqazish mazmuni va metodlari. O`quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishida shifokor nazorati

Vegetativnervtizimi
tanadabarchaichkia’zolartiziminingfaoliyatiniboshqarishniam
algaoshiradivagomeostatikjavoblardaqatnashib, 
moslashuv 
- 
toflqfaoliyatnibajaradivah.k. Vegetativnervtizimi 2 (ikki) qismdaniborat: 1) simpatik; 2) 
parasimpatik. Ushbu ikkala qismlar ko‘pincha, qarama-qarshi holda faoliyat yuritishadi. 
Me’yorda ikkala qism ham muvozanat, ham dinamik tenglikda bo‘ladi. Sport mashqlari 
ta’sirida vegetativ nerv tizimining faoliy holati o‘zgaradi. Sportchilarda tinch holatda 
parasimpatik nerv qismi aytarli darajada ustuvor bo‘ladi. Bu holat yurak-qon tomir 
qisqarishining sekinlashuvi, arterial qon bosimini pasayishi, nafas olish sonining 
kamayishi va h.k. bilan namoyon bo‘ladi va natijada tana tizimlari faoliyatining tejamli 
bo‘lishini ta’minlaydi.Vegetativ nerv tizimining faoliy holatini baholash niyatida 
simpatik va parasimpatik boshqaruvning tonusini - tarangligini ifoda- lash imkonini 
beradigan qator tekshirish usullari qo‘llaniladi. 
Teri sathi boylab, to‘mtoq jism bilan harakat qilish, teri-temir javobini - 
dermografizmni aniqlaydi. Dermografizm - teri yuzasida biron-bir jism (masalan, igna, 
qalam, tayoqcha harakatlantirilganda, uning izini tushib qolishini anglatnvchi tushuncha. 
Dermografizm 4 (to‘rt) xil bolishi mumkin:
1) qizil;
2) qizil «qavarib chiqqan»;
3) oq yoki oppoq;
4) pushti rangli. 
Qizil dermografizm parasimpatik nerv tizimining qo‘zgcalishini oshganligini 
ifodalaydi.Oqibatda, terining qon tomirlari kengayadi.Oq yoki oppoq dermografizm 
simpatik.nerv tizimining oshgan ko‘zg‘aluvchanligini kocrsatadi va teridagi tomirlarni 
toraytiradi. Pushti rangli dermografizm simpatik va parasimpatik nerv qismlarining 
tonus-quvvati me’yor darajada qon tomirlarini boshqarayotganligidan darak beradi.
Parasimpatik nerv tizimining qo`zgaluvchanligini aniqlash 
Ashner sinamasi
yordamida 
bajariladigan ko`z-yurak refleksini baholash orqali amalga oshiriladi: 1) shifokor 
tekshiriluvchining qon tomir urishining sonini yotgan holatda aniqlaydi;
3)
ko‘z soqqasining yon tomonlariga bosh va ko‘rsatkich barmoqlar bilan 
tekshiriluvchining ko‘zlari yumiqligida 10 (o`n) soniya davomida bosiladi va tomir 
urish soni qaytadan sanaladi. 
Parasimpatik nerv qismining qo`zgaluvchanligi me’yor darajasida bo`lsa, puls har bir 
daqiqada 5-12 taga (besh-ocn ikki) kamayadi. Agar uning qo`zgcaluvchanligi yuqori 
darajada 
bo`lsa, 
tomir 
urishi 
har 
daqiqada 
12 
tadan 
ortiqqa 
pasayadi. 
Qo`zgcaluvchanlikning pastligida, pulsning har daqiqada kamayishi kuzatilmaydi. 
Mabodo, sinamadan keyin puls urish kamaysa, ko`z-yurak refleksi ijobiy, puls 
oczgarmas, salbiy natijali bocladi. Tuk mushaklari va ter ishlab chiqaradigan bezlar 
simpatik boshqaruv ostida bo`lganligi boisidan, ular faoliyatini tekshirish paytida, 
vegetativ nerv tizimining simpatik nerv qismining faol holatini baholash mumkin. Teri 
yuzasi bo`ylab, sovuq jismni harakatlantirish (masalan, nevrologik bolgancha bilan), uni 
efir yordamida ta’sirlash, tanani yoki uning qismini tezda yalang‘ochlash, pilometr 
refleksni vujudga keltiribchiqaradi va u «g‘oz terisi» tariqasida namoyon boladi. Bu 

---

holat simpatik boshqarishni piloerektor - mushaklarga qo‘zgatuvchan ta’sir etishining 
guvohi bo‘ladi.Vegetativ nerv tizimining markaziy qismlarining faoliyatini izdan 
chiqishi, neyrosirkulyator distoniyani keltirib chiqaradi.Distoniya - qon bosimini 
barqaror pasayib ketishini anglatuvchi tushuncha. Uning kelib chiqishi va rivoj topishida 
- patogenezida quyidagilar muhim o‘rin egallaydi: 
Sportchilarda ushbu o‘zgarishlaming sabablariga ko`pincha quyidagilar oid: 
1) boshdan kechirilgan kalla-miya jarohatlari;
2) zaharlanish;
3) surunkali infektsiya o‘choqlari;
4) allergik holat;
5) ichki sekretsiya bezlari faoliyatining buzilishi;
6) salbiy hissiyotlar - tuygular;
7) toliqish va boshqalar. 
Neyro-sirkulyatordistoniyaklinikmanzarabo6yichaoshgantoliqish, zaharxandalik, 
boshaylanishi, 
boshog6rig‘i, 
yuraksohasidaog‘riqningpaydobo‘lishivaboshqalarbilanko‘zgatashlanadi.