O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti
Yüklə 1,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Modernizm
Postmodernizm Yangi adabiyot va san’atni yaratish da’vosi, an’analarni inkor qilish An’analarni o‘ziga singdirish va ularga kinoyaviy munosabatda bo‘lish Olamni xaos deb bilish, undan qochish Xaos deb bilingan olamni qabul qilish, uni o‘yin tariqasida o‘zlashtirish Go‘zallikni reallikdan tashqaridan izlash Go‘zallikni reallikdan izlash Antropotsentrik gumanizm: insonga muhabbat Universal gumanizm, uning ob’ekti jami tirik mavjudot, tabiat, koinot – butun OLAM Madaniyatda yevropotsentrizm, yevropa xalqlari madaniyatini umumbashariy madaniyat asosi deb bilish Sharq, Lotin Amerikasi, Afrika, Okeaniya xalqlari madaniyatiga kuchli qiziqish, barcha madaniyatlarni qimmat jihatidan teng bilish Elitar san’at Elitar va ommaviy san’at orasida chegaraning yo‘qolishi, asarda elita va ommaga mo‘ljallangan qatlamlar mavjudbo‘lishi – ikkiyoqlama kodlash- tirish Semantika, mazmun muhim Ritorika, mazmunni yetkazish shakli muhim Janrlar, ular orasida aniq chegaralar mavjud Janrlar mutatsiyasi Ijodiy jarayonning natijasi –tugal asar muhim Ijodiy jarayonning o‘zi muhim Ijodni individual hodisa deb bilish, ijodkor faolligini va uning mazmunni shakllantiruvchi markaz ekanini e’tirof etish Ijodda individ rolini inkor qilish, “muallif o‘limi”konsepsiyasi va boshqalar 48 O‘sha manba. B. 22 8–2 29. 273 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, postmodernizmning modernizmdan anchagina ildizli farqlari mavjud bo‘lib, ularni bir hodisa ostida birlashtirish masala mohiyatini chalkashtirib yubor- ishga olib keladi. Chunki keyingi ikki asrda insoniyat juda azim evrilishlarni boshidan kechirdi, natijada dunyoqarashda, dunyoni badiiy estetik va falsafiy idrok etishda misli ko‘rilmagan sur’at va ko‘lamlarga duch keldi, kelmoqda. Chunonchi, postmodernizmni maydoyga chiqargan ko‘pdan ko‘p omillarning bir nechasiga e’tibor beramiz: 1. Dunyo madaniyatlarining qorishuvi. Bunga elektron axborot vositalarida ro‘y bergan tezkorlik, masalan, televidenie va internetni asosiy sabablardan biri sifatida ko‘rsatish mumkin. Natijada turfa xil madaniyatlar ilgari hech qachon ko‘rilmagan, kuzatilmagan da- rajada bir-biriga ta’sir qildi, bir-biriga qorishdi. Turmushdagi bu hol (eklektiklik) san’at va adabiyotga ham ko‘chib o‘tdi. Turli san’atlar o‘zaro bir-biriga “aralashdi”. 2. Ommaviy didsizlashuv. Bunga sabab qilib olimlar badiiy asar qimmatini uning qancha ko‘p foyda keltirganligi bilan o‘lchanishini ko‘rsatishadi. Natijada badiiy asarga san’at asari deb emas, balki tovar o‘laroq qaraldi va shunday “ishlab chiqara” boshlandi. Uslu- blar, janrlar qorishdi, mutatsiyaga uchradi. Chinakam san’at asari bilan ommaviy asar o‘rtasidagi chegara buzildi. Sanat asari dizayn- lashdi, ya’ni faqat uning tashqi bezagiga e’tibor kuchaydi, sotiladi- gan tovarga aylantirildi. Bularning hammasi bir bo‘lib esa ommaviy didsizlashuvga yo‘l ochdi. 3. Dunyo holining doimiy o‘zgarib turishini falsafiy, badiiy- estetik idrok qilish natijasida umidsizlik, ertangi kunga ishonchning yo‘qolishi va h.k... Bu va buning kabi boshqa sabablar postmodern - izmni paydo bo‘lishiga omil bo‘lib xizmat qilgan. Realistik san’at olamni tushunish va tushuntirishga uringan me- tarivoyatlar yaratgan bo‘lsa, postmodernizm ularni bekor sanaydi, o‘rniga butun olam haqida emas, balki uning parchalari haqida tasavvur beradigan kichik hikoyatlar yaratadi. Chunki faqat parcha - largagina ishonish mumkin deb biladi. Mutaxassislarning fikricha, 274 ayni shu xusus postmodernizmni modernizmdan ajratib turuvchi asosiy farqdir. Chunki modernizm ham xuddi realizm kabi dunyoni yaxlit ko‘radi, voqelikni badiiy idrok etish mumkin emas deb bilsa- da, uning yaxlit, butun modelini yaratishga urinadi. Postmodernizm esa voqelikni parcha-parcha holida ko‘radi va ifodalaydi. Postmod - ernizm uchun ijodning, asarning o‘zi jarayon, maqsaddir. Uningcha, badiiy asar tashqaridagi olamni tushuntirib berishga qodir emas, shuning uchun ijod jarayonining o‘zi qadriyat. Zero, dunyoni anglab bo‘lmaydi, uning o‘zi ma’ni (logos) dan xoli, deb biladi. Postmod - ernizm an’anaviy madaniyat negizidagi logotsentrizmni inkor qiladi. Bas, shunday ekan, dunyo haqida u yoki bu ma’noga suyangan kon - sepsiyani ilgari surayotgan muallifning o‘zi ham qadrini yo‘qotadi. Chunki postmodernizmga ko‘ra, muallifni qadrli qilayotgan logos (ma’ni) o‘z ahamiyatini yo‘qotgandir. Madomiki, dunyoni ma’no yordamida tushintirib bo‘lmas ekan, uni tushuntirmoqchi bo‘lgan muallifning ham o‘rni bo‘lmaydi. “Muallif o‘limi” konsepsiyasi shunday vujudga kelgan. Dunyoni uzuq-yuluq rivoyatlargina tush- untirishi mumkin deydi postmodernizm. Darhaqiqat, XVIII asrdan e’tiboran insonning dunyoni o‘zgartiruvchilik rolining sekin-asta pasayib kelishi va nihoyat, yo‘qolishi adabiyotdagi sub’ekt rolining tushib ketishiga olib keldi. Bu esa, “muallif o‘limi”ni paydo qildi. Natijada, adabiyotga yakka shaxsning maqsadli yo‘naltirilgan yaratuvchilik faoliyati deb emas, balki negizida kollektiv ijod mahsuli bo‘lgan “intertekstual o‘yin” deb qarala boshlandi. Avva - liga (XX asr ibtidosida) Nitsshe “Xudo o‘ldi” deb jar solgan edi, XX ning ikkinchi yarmida esa “muallif o‘limi” e’lon qilindi. Inson ham matndan, koddan iborat, uning butun umri davomida aytgan har bir fikri, so‘zi, xatti harakati – kod. Hammasini u ajdodlardan meros qilib olgan. Uning o‘ziga tegishli hech narsasi yo‘q. Insoni- yat madaniyati ham butun boshli bir intermatn. Inson tomonidan yozilayotgan har qanday asar ham ana shu intermatndan olinadi (intertekstuallik)) va bu matn ijokdorning kodlangan sub’ekti, xo - los. Demak, muallif ham yo‘q, u o‘lgan (Fuko va Bart tadqiqot - lariga qarang) deyishdi. 275 Postmodernizmning bir qancha o‘ziga xos tushunchalari borki, ularning mag‘zini chaqib olish ushbu murakkab adabiy oqim mohi- yatini bir qadar tiniqroq anglashga yordam beradi. 1. Muallif o‘limi. Faqat matn bor, muallif esa asarda “o‘lgan”, chunki u yozgan matn uning o‘ziniki emas, umummatndan olingan nusxalar, kodlardir, degan qarashni bildiradi. Fransuz adabiyots - hunosi R. Bart muallif istilohi o‘rniga Yüklə 1,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|