Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Bioloji xüsusiyyətləri. 
Kartofun inkişafını şərti olaraq 3 dövrə bölürlər.
 
Birinci dövr - çıxışdan (cücərti) çiçəkləmənin başlanğıcına qədər. Bu mərhələdə əsasən yerüstü 
kütlə inkişaf edir. Yumruların inkişafı isə zəifdir.
İkinci dövr - çiçəkləmədən yerüstü kütlənin inkişafının dayanmasına qədər. Bu vaxt 
yumruların intensiv artım dövrüdür.
Üçüncü dövr - yerüstü kütlənin inkişafı dayanır, kütlə tam ölüşkənləyir. Bu müddətdə də 
yumruların böyüməsi davam edir.
1-ci dövrdə vegetasiya müddəti tez yetişən sortlarda hava şəraitindən asılı olaraq 27-36 gün, 
orta yetişənlərdə 38-42 gün, gec yetişənlərdə isə 46-48 gündür.
2-ci və 3-cü dövrdə müvafiq olaraq 26-28, 34-36 və 43-45 gündür.
Əsas kök yumrusu 2-ci dövrdə (məhsulun təxminən 65-75%) toplanır.
Kartof mötədil iqlim bitkisidir. 7-8 
0
C-dən aşağı temperaturda inkişafı zəifləyir, eyni 
zamanda torpaqda 25 
0
C-dən yuxarı hərarət olduqda da güclü əziyyət çəkir. Yüksək nisbi rütubətdə 
və mənfi (-1,0–1,5 
0 
C) temperaturda kartofun yerüstü kütləsi qaralaraq məhv olur. Xüsusən cavan 
bitkilər aşağı temperatura davamlı olmurlar. Ancaq temperaturun tədricən aşağı enməsi zamanı 
kartof bitkisində şəkər toplanır ki, bu da onun bir qədər çox mənfi temperatura davamlılığını artırır.
Aşağı mənfi temperaturda saxlanmış yumrularda şəkər əmələ gəldiyindən şirin dad verir. 
Sonradan otaq temperaturunda saxlanılarsa şəkər nişastaya çevrilir (yaxud tənəffüsə sərf olunur) və 
yumruların tamı bərpa olur. Sükunət dövrünü keçirmiş və torpağa basdırılmış yumrular +3-5 
0 
C 
temperaturda cücərməyə başlayırlar, lakin bununla belə tumurcuqların boy və inkişafı çox zəif olur 
və kök sistemi əmələ gətirmirlər. Nisbətən aşağı temperaturda əkilmiş yumrular torpaqda uzun 
müddət qalarsa, qida maddələrinin hesabına onların səthində yeraltı orqanlar əmələ gəlmədən xırda 
yumrular əmələ gəlir. Bu cür hadisəyə soyuq və nəmliyi çox olan, eləcə də 25 
0 
C-dən yuxarı və 
hədsiz quru torpaqlarda tez-tez təsadüf etmək mümkündür. 
Torpaqda 7-8 
0
C temperaturda yumruların cücərməsi normal gedir, lakin çıxışlar 30-35 hətta 
50 günə əmələ gəlir. Yumruların cücərməsi üçün optimal temperatur 18-20 
0
C-dir. Bu hərarətdə 
çıxışlar basdırıldıqdan 10-12 gün sonra alınır. 30-35 
0
C cücərtilərə pis təsir edir və uzun müddət 
olduqda məhv olurlar. 
Əgər havanın 30 
0 
C-dən yuxarı temperaturu uzun müddət davam edərsə yarpaqların 
assimliasiya fəaliyyəti dayanır ki, bu halda yumrular böyümür və qabığı kobudlaşır. Yumrular 

---

223 
əmələ gəldiyi dövrdə temperaturun 17-18 
0
C olması əlverişlidir. Kartofun cücərtiləri -3 
0
C şaxtada 
məhv olurlar. 
Vegetasiya müddətində bitkinin tam inkişaf etməsi üçün fəal temperaturun cəmi (yekunu) tez 
və orta müddətdə yetişən sortlar üçün 1000-1400
0 
C, gec yetişənlər üçün isə 1400-1600 
0 
C-dir 
Yarovizasiya mərhələsi işıqda 10-12 
0
C temperaturda 30-40 günə keçir.
Kartof torpaq nəmliyinə tələbkar bitkidir. Nəmliyə tələbat inkişaf fazasından asılı olaraq 
dəyişir. Çiçəkləmə fazasının başlanğıcı böhran dövrü hesab olunur. Bu dövrdə torpaqda nəmlik 
çatışmadıqda yumruların məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Yumrular intensiv 
böyüdükdə suya daha çox tələbat göstərirlər. İsti günlərdə bir kol sutkada 4 litrə qədər su 
buxarlandıra bilir. Yüksək məhsul almaq üçün tarla rütubət tutumunu 60-80% həddində saxlamaq 
lazımdır. Transpirasiya əmsalı 400-600-dür. 
İnkişafının ilk dövrlərində kartof bitkisinin nəmliklə təmin olunmasında əkilmiş yumrular 
(ana yumrular) ehtiyat nəmlik hesabına sığorta rolunu oynayaraq günün gərgin saatlarında 
çatışmayan torpaq nəmliyini tamamlamaqda böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Bu rolu sonrakı inkişafı 
zamanı yenidən əmələgələn yumrular oynayır. Beləliklə, kartofun yumruları elə bil ki, ehtiyat 
anbardır, artıq nəmlik olarsa anbara dolur, torpaqda nəmlik çatışmadıqda bitki həmin nəmlikdən 
istifadə edir. Kartof digər bir çox tarla bitkilərindən fərqli olaraq yarpaqların köməyi ilə suyu 
havadan daha yaxşı istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir. Kartof bitkisinin bu qabiliyyəti ona 
imkan verir ki, qısa müddətli quraqlıq dövrünü nisbətən yüngül keçirsin. 
Kartofun kök sistemi tənəffüs prosesi zamanı torpaq havasından böyük miqdarda oksigen 
udur. Bitkinin kök sisteminin oksigenə olan gündəlik tələbatı bir qıram quru maddəyə görə 1 mq-
dır. Kök sisteminin oksigenə olan daha yüksək tələbatı yumrular əmələ gələn dövrdə hiss edilir. 
Kökyumrularının erkən əmələ gəldiyi dövrdə quru maddəyə görə 1 qram kök 1 saatda 6,7-dən 12 
ml –ə qədər oksigen adsorbsiya edir. Bu da digər bitkilərin kökləri ilə müqayisə etdikdə 5-10 dəfə 
çoxdur. Torpaqda kifayət qədər oksigenin olması üçün onu daima həcmi kütləsi 1,0-1,2 q/sm
3
olan 
yumşaq vəziyyətdə saxlamaq zəruridir. Yumşaq torpaqlarda atmosfer havası ilə torpaq havası 
arasındakı qaz mübadiləçi yaxşı gedir. Nəmlik çatışmayan, güclü sıxlaşmış və pis becərilən 
torpaqlarda oksigenin miqdarı 2%-ə qədər enir, lakin karbon iki oksid kəskin artır. Bu halda kartof 
yumruları iylənir və çürüyürlər. Karbon iki oksidin torpaqda optimal qatılığı 1%-dən az olmalıdır. 
Kartof torpaq şəraitinə o qədər də tələbkar deyildir, lakin o havalanması yaxşı olan və 
mədəniləşdirilmiş torpaqlarda daha yüksək məhsul verir, belə ki, onun kök sistemi torpaqda oksigen 
çatışmazlığına çox həssasdır. Kök sisteminin oksigenə daha yüksək tələbatı yumruların əmələ 
gəldiyi dövrdə olur. Torpaqda kifayət miqdarda oksigen olması üçün onu yumşaq vəziyyətdə 
saxlamaq zəruridir. Yumşaq torpaq stolonların və cavan yumruların yaxşı inkişaf etməsinə səbəb 
olur. Zəif turş mühitli pH=5-6 torpaqlarda kartof daha yaxşı inkişaf edir. Qranulometrik tərkibli 
yüngül olan münbit torpaqlarda yaxşı məhsul verir. Ağır qranulometrik tərkibli, çox qaysaq 
bağlayan gilli şorlaşmış, daşlı və su basmış bataqlıq torpaqlar kartof becərilməsi üçün yararlı 
deyildir.
Kartof qida elementlərinə yüksək tələbat göstərir, bu quru maddənin çox toplanması və kök 
sisteminin zəif inkişafı ilə əlaqədardır. Orta hesabla bir ton kartof yumruları torpaqdan 5-6 kq azot, 
1,5-2,0 kq fosfor, 7-10 kq kalium, 4 kq kalsium və 2 kq maqnezium aparır. Həyatının ilk dövründə 
kartof bitkisi azacıq qida maddələri tələb edir. Bu onunla izah edilir ki, kartof inkişafının ilk 
dövrlərində tələbatını anac yumrunun tərkibində olan ehtiyat qida maddələrinin hesabına 
əhəmiyyətli dərəcədə ödəyir.
Kartof qida maddələrinə qönçələnmə-çiçəkləmə dövründə, yerüstü kütlənin intensiv artması 
və yumruların əmələ gəlməsi zamanı daha çox tələbat göstərir. Vegetasiyanın sonunda qida 
elementlərinə tələbat azalır və yerüstü kütlənin ölüşkəməsinin (quruma) başlanğıcında tamamilə 
dayanır. 
Torpaqda azot çatışmadıqda kartofun yerüstü orqanları zəif inkişaf edir, bitkinin yarpaqlanma 
dərəcəsi azalır, yarpaq aparatının məhsuldar işi, yumruların məhsulu və nişastalılığı aşağı enir. 
Azotla bol qidalanma zamanı yerüstü kütlənin həddən artıq boy atması yumruların əmələ gəlməsini 

---

224 
gecikdirir və vegetasiya müddətini uzadır, bitkinin müxtəlif xəstəliklərə davamlılığı azalır. Azotla 
normal qidalandıqda kartof bitkisi fosfor və kaliumu daha yaxşı mənimsəyir. 
Fosforla kartofun yaxşı təmin edilməsi cücərtilərin əmələ gəlməsindən başlayaraq bitkinin 
inkişafının sürətlənməsinə səbəb olur. Digər inkişaf fazaları da tez başa çatır, kök sistemi 
formalaşır, yumruların əmələ gəlməsi dövrü tezləşir, yumruların məhsulu və nişastalığı artır, 
saxlamağa davamlılığı yüksəlir, əkin materialı kimi keyfiyyəti yaxşılaşır. 
Fosfor çatışmazlığı turş torpaqlarda müşahidə edilir. Əhəngləmə sayəsində turş torpaqlarda 
torpaq məhlulunda alüminium və dəmirin miqdarı azalır, fosfor bitki üçün daha çox əlçatan olur. 
Nəmlik aşağı olduqda fosforun bitkiyə daxil olması güclü surətdə çətinləşir. Eləcə də torpaqda 
temperaturun 8-10 
0
C-yə və aşağı enməsi fosforun bitkiyə daxil olmasına mənfi təsir göstərir. 
Kalium fotosintez prosesində, zülal və sulu karbonlar mübadiləsində böyük rol oynayır, 
kartofun məhsuluna və keyfiyyətinə (nişasta) əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir, xəstəliyə qarşı 
davamlılığı artırır. Kalium bitkinin su rejimində son dərəcə gözəl rol oynayır. O hüceyrələrdə 
turqoru artırır, bunun sayəsində bitki toxumalarında daxili təzyiq saxlanır. Kalium aclığı zamanı 
kartofun boy və inkişafı və onun anatomik-morfoloji quruluşu pozulur, mexaniki toxuma və kök 
sistemi zəif inkişaf edir. Kalium çatışmadıqda yumrular bir qədər uzunsov forma alır, xırda olurlar 
və qış dövründə pis saxlanılır. Tərkibində çoxlu miqdarda xlor olan kalium gübrələri yumruların 
nişastalılığını aşağı salır. 
Azot və fosfor çatmadıqda yarpaqların rəngi açıq olur və dik durur. Kalium çatmadıqda tunc 
rəngli yarpaqlar əmələ gəlir. Yarpaqlar qırışır, kənarları aşağı əyilir, qonur yaşıl rəng alır və məhv 
olur. 
Kartof işıqsevən uzun gün bitkisidir. İşıq çatmadıqda yerüstü kütlə saralmağa başlayır, 
çiçəkləmə zəifləyir yaxud tam dayanır və yumruların məhsuldarlığı aşağı düşür. Buna görə də daha 
yaxşı işıqlanma şəraitinin yaradılması zəruridir. Hədsiz sıx əkinlər də seyrək əkinlər kimidir, yüksək 
kartof məhsulu alınmasını təmin edə bilmir.
Müasir fotoperiodik təsnifata əsasən kartofun mədəni sortları qısa gün bitkilərinə aid edilir, 
lakin orta en dairəsi şəraitində uzun gün bitkisi kimi becərmək olar. Gün uzunluğunun ixtisar 
olunması bitkinin inkişafını sürətləndirir. Uzun gün bitkinin yerüstü kütləsini gücləndirir, bu 
köküyumrunun böyüməsi üçün zəruri olan fotosintez prosesinin məhsulunun miqdarından asılıdır. 
Ona görə də yumruların məhsulu bir qayda olaraq uzun gündə, qısa günə nisbətən yüksək olur. 
Lakin bu kartofu uzun gün bitkiləri qrupuna aid etməyə səbəb ola bilməz.
Kartof haqlı olaraq işıqsevən bitki adlandırılır. Hətta işıqlanmanın cüzi azalması yerüstü 
kütlənin saralmasına, gövdənin uzanmasına, çiçəkləmənin zəifləməsi yaxud tamamilə olmamasına 
və yumruların məhsulunun aşağı düşməsinə səbəb olur. Əkinlərin seyrəkliyi yaxud artıq sıxlıqda 
olması kartofdan yüksək məhsul alınmasını təmin edə bilməz.
Yığılmış kartof yumruları bir neçə gün işıqda qaldıqda yaşıllaşaraq onlarda xlorofil və solanin 
əmələ gəlir. Dağınıq və birbaşa işığın təsirindən solaninin miqdarı 100 qr. yumruda 30-40 mq. artır. 
Toxumluq kartof üçün yaşıllaşma faydalıdır, ona görə ki, yumrular saxlanılan zaman xəstəliklər və 
gəmiricilərdən, mühafizə olunur, payız-qış dövründə yaxşı saxlanılır. 
Ərzaq kartofunun yumrularını yaşıllaşmadan qorumaq lazımdır, belə ki, bu zaman o 
xoşagəlməz acı-büzüşdürücü tam alır və zəhərli olur. 
Kartof sortları vegetasiya müddətlərinin uzunluğuna görə 3 qrupa bölünür.
1)
70-90 gün; 2) 120-130 gün; 3) 131-180 gün: