Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Torpağın radionuklidlərlə (sezium-137) çirklənmə dərəcəsi 
Sezium-137 ilə 
torpağın 
çirklənmə sıxlığı 
Ki/km
2 
Torpağın çirklənmə
dərəcəsi 
Kənd təsərrüfatının idarə edilməsi 
(bitkiçilik) 
1 
Çirklənməmiş 
Adi
1-5 
Zəif çirklənmiş 
Rayonlaşmış bitkilər və onların sortları ümumi qəbul edilmiş 
texnologiyadakı kimi becərilir. 
5-15 
Orta çirklənmiş
Bitkiçilik məhsulları müəyyən edilmiş normaya uyğundur və ərzaq 
kimi istifadəyə yararlıdır. Müxtəlif torpaq və bitkilər üçün
çirklənmə sıxlığının uçotunu bitkiçilik nəzərə almalıdır. Nümunəlik 
radiasiya nəzarəti. 
15-40 
Güclü çirklçnmiş 
Sezium-137-nin miqdarı müəyyən edilmiş yol verilən həddən 
yüksək olmayan bitkiçilik məhsulları almaq üçün əksər torpaq 
tiplərində ciddi radiasiya nəzarəti, mühafizə tədbirlərinin aparılması 
mütləqdir.
40-dan daha çox 
Yüksək çirklənmiş 
Əsas növbəli əkinləri kənd təsərrüfatına yararlı yerlərdə təşkil 
etmək. Toxumluq bitkilərin səpinini onlarda yerləşdirmək olar, 
xüsusən çoxillik otları: texniki məqsədlər üçün istifadə edilən 
məhsulların alınmasında. 
İonlaşdırıcı şüalanmanın bioloji effekti ümumi dozadan və təsir müddətindən, şüalanmanın 
növündən (alfa, beta, qamma), şüalanan ərazinin ölçülərindən, orqanizmin fərdi xüsusiyyətlərindən 
və şüalanma mənbəyinin yerləşdiyi nöqtədən (orqanizmdən kənarda və ya onun daxilində) asılıdır.
İonlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə təsiri nəticəsində toxumalarda fiziki, kimyəvi və 
biokimyəvi proseslərdə, çox hallarda bərpa olunmaz mürəkkəb dəyişikliklər baş verə bilər.
İlkin mərhələ – çoxsurətli proseslərə təkan verən işə salma mexanizmi atom və molekulların 
ionlaşması və hərəkətə gətirilməsidir. Məhz bu, fiziki qarşılıqlı təsir aktlarında ionlaşdırıcı 
şüalanma enerjisinin canlı hüceyrənin komponentlərinə ötürülməsi baş verir: suya (yumşaq bioloji 
toxumalarda o 50-95%-ə qədərdir), kiçik molekulu üzvi birləşmələrə (sulu karbonlar, karbon 
turşuları, amin turşuları və s.), biomakromolekullara (fermentlər, DNT, RNT və s.).
İlkin radiasiya zədələnməsini izah edən iki nəzəriyyə mövcuddur.
Birbaşa təsir edən nəzəriyyə – bu bioloji fəal molekulalarla bilavasitə ötürülən enerjidir 
(«nişan» nəzəriyyəsi). 
İonlaşdırıcı işıq saçma
enerji 
→ Bioloji aktiv molekula → orqanizmə məxsus olmayan bioloji 
proseslərin əmələ gəlməsi. 
Dolayı təsir nəzəriyyəsi - bu şüalanma enerjinin ötürülməsi bioloji fəal molekulların iştirakı 
hesabınadır. Dolayı təsir nəzəriyyəsinə uyğun olaraq şüalanmanın təsiri altında ionlar əmələ gəlir və 
üzvi molekullarla qarşılıqlı əlaqə yaradaraq hüceyrənin, toxumaların və bitki orqanlarının 
zədələnməsinə səbəb olur. Azad radikallar suyun radiolizi nəticəsində yaranır: 
İşıq saçma 
enerji 
→ Suyun radiolizi → Peroksidlərin radikalları → Üzvi molekullarla qarşılıqlı 
əlaqə → Müxtəlif proseslərin əmələ gəlməsi → Müxtəlif səviyyələrdə orqanizmin pozulması. 
Ən böyük bioloji effekt şüalanmanın dolayı yolla təsiri zamanı baş verir. Sərbəst radikallarla 
əmələ gətirilən kimyəvi reaksiyalar böyük çıxımla inkişaf edirlər və bu prosesə şüalanma ilə 
toxunulmamış yüzlərlə və minlərlə molekulları cəlb edirlər. Sonra isə bioloji mərhələ başlayır: 
xromosom yenidənqurmaları, fizioloji funksiyaların dəyişilməsi, nüvə aparatının zədələnməsi, 

---

56 
hüceyrənin bölünməsinin pozulması, böyümə proseslərinin genoması, xarici morfoloji 
anomaliyaların meydana çıxması və hətta orqanizmin məhvi. 
Torpağın və suyun çirklənmə dərəcəsindən asılı olaraq bitkilərdə radionukleidlər müxtəlif 
surətdə toplanır. Elmi müəssisələr tərəfindən bitkilərdə və heyvandarlıq məhsullarında insan və 
heyvanlar üçün patogen təsirinə çatmayan radionukleidlərin toplanmasının 
müvəqqəti yol verilən 
səviyyələri
(RYS) işlənib hazırlanmışdır (cədvəl 13). 
Cədvəl 13