Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Azot, fosfor və kaliumun müxtəlif başlanğıc miqdarı zamanı çoxillik 
otlar altına mineral gübrələr verilməsinə enerji sərfi (Kirsanova görə) 
 
Göstəricilər
Pişikquy 
ruğu 
Qılçıqsız 
tonqalotu 
Çəmən 
üçyarpağı 
Yonca 
Çəpişotu 
Torpaqların P
2
O
5
mq/kq optimal təmin olunması 
diapazonunun aşağı həddi 
60 
100 
100 
140 
140 
Torpaqların K
2
O mq/kq optimal təmin olunması 
diapazonunun aşağı həddi 
100 
120 
120 
150 
150 
Torpaqda miqdarı:
humus, %-lə 
mütəhərrik P
2
O
5,
mq/kq 
mübadiləvi K
2
O, mq/kq 
1,6 
1,9 
2 
2,3 
2,3 
60 
120 
130 
140 
140 
80 
130 
140 
150 
150 
Torpaqda asan hidroliz olunan N, mq/kq 
5 
6 
8 
9 
9 
Əkinlərin istifadə olunma müddəti, il 
2 
3 
2 
5 
8 
İl 
ərzində 
əkindən 
istifadə 
edilməklə 
planlaşdırılmış quru ot yığımı, ton/ha 
8 
23 
14 
41 
111 
1 ton quru otla aparılan qida elementləri, kq: 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
15 
17 
22 
26 
26 
7 
6 
6 
5 
5 
22 
18 
16 
14 
14 
Məhsulla aparılan qida elementləri, kq: 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
120 
391 
308 
1066 
2886 
56 
138 
84 
205 
555 
176 
414 
224 
574 
1554 
Quru otla aparılmasının əvəzini ödəmə, %: 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
150 
150 
0 
0 
0 
110 
100 
100 
100 
100 
120 
100 
100 
100 
100 
Həmçinin, kq/ha: 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
180 
587 
0 
0 
0 
62 
138 
84 
205 
555 
211 
414 
224 
574 
1554 
Gübrə verilməsinə enerji sərfi, QCol/ha: 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
14,4 
46,96 
0 
0 
0 
1,24 
2,76 
1,68 
4,1 
11,1 
2,11 
4,14 
2,24 
5,74 
15,54 
borlu 
0 
0 
0,18 
0,18 
0,36 
molibdenli 
0 
0 
0,02 
0,02 
0,02 
bakterial 
0 
0 
0 
0,06 
0,06 
Cəmi xərclər, QCol/ha 
17,75 
53,86 
4,12 
10,1 
27,08 
Orta illik xərclər, QCol/ha 
8,87 
17,95 
2,06 
2,02 
3,36 
Yeddi tarlalı növbəli əkinin bütün rotasiyası müddətində əhəng təsir edir, ona görə də 
əhəngləmənin xərcləri 7 ilə bölünür, lakin, növbəli əkində səpinlərin uzun müddətli istifadə 
edilməsi üzündən bitkiyə çəkilən xərc müəyyənləşdirilir. 
Əhəngləməyə sərf olunan orta enerjinin miqdarı hesablanarkən il ərzində bitkinin becərilməsinə 
sərf edilən enerjinin yekunu nəzərə alınmalıdır. 

---

70 
Mineral gübrənin verilməsində oxşar enerji sərfi nəzərə alınmalıdır (cədvəl 23). Ən aşağı enerji 
sərfi zamanı daha artıq məhsul almaq üçün bitkinin bioloji tələbatını ayrı-ayrı qida elementləri ilə 
təmin olunma səviyyəsini və torpaqda mütəhərrik qida elementlərinin miqdarı nəzərə alınmalıdır.
Əkin tarlasından istifadə edən zaman planlaşdırılmış məhsul və 1 ton quru otla aparılan qida 
elementləri (ümumi azot, fosfor və kalium hesaba alınmaqla) müəyyən edilməlidir. Torpaq 
münbitliyinin səviyyəsindən asılı olaraq fosfor və kaliumun qaytarılması, əkinlərin bütün istifadəsi 
dövründə eləcə də gübrə norması hesablanır. Fosforlu və kaliumlu gübrələr payız şumu altına 
verilir. Əkinlərin illər boyu istifadə edilməsi zamanı məhsulla çoxlu miqdarda kalium aparilir.
Xlor tərkibli gübrələrin yüksək normada birdəfəlik verilməsi demək olar torpağın mikrobioloji 
fəaliyyətinə mənfi təsiri edir, lakin həmçinin xlorun hesabına kalsium kationunun yuyulması onun 
turşuluğunu artırır. 
Ona görə də əsas gübrə kimi dondurma şumu altına kaliumun iki illik dozası verilir, lakin 
üçüncü ildən başlayaraq kaliumla yüngül (səthi) payız yemləməsi həyata keçirilir. Payızda və yazda 
yenidən nəmlənmə hesabına xlor ionları əkin qatından yuyulur, lakin kalium kationu yenidən 3-6 
sm hərəkət edir və kök sistemi üçün əl çatan olur. Taxıl otlarına gübrə verilməsi və biçinlər üzrə 
azot gübrəsi ilə yemləmənin aparılması, eləcə də paxlalı bitkilər altına mikroelementlərin və 
rizotorfinin tətbiqi texnoloji xəritədə nəzərə alınır. 
Digər mineral gübrələrin istehsalına nisbətən, azot gübrəsi istehsalına enerji sərfi əhəmiyyətli 
dərəcədə yüksəkdir. Deməli pişikquyruğunu becərən zaman enerji sərfi 80%, lakin qılçıqsız 
tonqalotunun becərilməsi zamanı isə 83% təşkil edir. Makro və mikroelementlərlə kifayət qədər 
təmin olunmuş və optimal torpaq reaksiyasında (pH) paxlalı bitkilər altına azot gübrəsi verilmir, 
onlar azotu havadan smbiotik yolla, yəni müştərək təsbit olunma hesabına alırlar. Ona görə də 
çəmən üçyarpağı əkinlərinin 2 illik istifadəsində 50 QColenerji, yonca 5 ildə 170 QCol, ancaq 
çəpişotu 20 ildə 900-dən çox QCol/ha qənaət olunur. Əhəngləmə, üçyarpq və yonca altına fosfor – 
kalium gübrəsinin verilməsi, bu enerji sərfinə üstün gəlir, lakin çəpişotunun becərilməsi zamanı 
onları iki dəfə ötüb keçir. 
Toxum istehsalına enerji sərfi, toxumun səpin norması və kimyəvi tərkibi nəzərə alınmaqla 
hesablanır. Bir ton kilometrə görə gübrələrin, toxumun və əlavə məhsulların daşınmasına enerji 
sərfi, yanacaq, amartizasiya və canlı əmək xərcləri nəzərə alınmaqla hesablanır. Bir ton kilometrə 
enerji sərfi orta hesabla 40 MCol qəbul edilir. 
Ayrı-ayrı işlərə sərf olunan enerji sərfləri nəzərə alınmaqla məhsul istehsalına sərf olunan cəmi 
enerji hesablanır (cədvəl 24). 
Cədvəl 24