Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

formalaşma, dolma və yetişkənlik
dövrləri. İ. Q. Strona birinci dövrü (formalaşma) iki yerə 
toxumun əmələ gəlməsi və formalaşmasına bölür. Formalaşma dövründə dən tam iriliyinə çatır. 
Toxumun əmələ gəlməsi - mayalanmadan boy nöqtəsinin əmələ gəlməsinə qədər toxum zəif cücərti 
vermək qabiliyyətinə malikdir, toxumun 1000 ədədinin kütləsi 1 qrama, davam etmə dövrü 7-9 
günə çatır. Toxumun formalaşması dənin uzunluğu son həddə çatana qədər davam edir. Dövrün 
sonunda rüşeymin diferensiasiyası başa çatır, dənin içərisindəki sulu maye süd rəngini alır, 

---

100 
endospermdə nişasta dənələri yaranır, ağ rəngli qlaf yaşıl rəngə çevrilir. Lakin, onun tərkibində su 
çox, qida maddələri isə az olur. Dənin nəmliyi 60-80%-ə, 1000 ədədinin kütləsi 8-12 qrama, davam 
etmə dövrü 7-9 günə çatır. Endospermdə nişastanın ayrılmasından başlayaraq bu prosesin 
dayanmasına qədər dənə dolma dövrü 20-25 gün davam edir, dənin nəmliyi isə 38-40%-ə qədər 
azalır.
Dən dolma dövrünü dörd fazaya ayırırlar: 
1) sulu faza – endospermdə hüceyrənin formalaşmasının başlanğıcı; quru maddənin maksimal 
miqdarı 2-3% təşkil edir; fazanın davam etmə müddəti 6 gündür; 
2) südqabağı faza – dənin içərisindəki sulu maye süd rənginə çalır; quru maddə 10% toplanır; 
fazanın davam etmə müddəti 6 -7 gündür; 
3) südlü faza – dənin içərisində südəoxşar ağ maye olur; quru maddənin toplanması yetkin 
dənlərin kütləsinin 50%-ni təşkil edir; fazanın davam etmə müddəti 7 - 15 gündür; 
4) xəmirəoxşar faza – endosperm xəmir konsistensiyasına (sıxlıq) malikdir; dənin içərisindəki 
quru maddənin maksimum miqdarı 85-90% təşkil edir, fazanın davam etmə müddəti 4 - 5 gündür; 
Yetişmə fazasında dənə plastik maddələrin axması dayanır. 
(Süd yetişkənlik, mum yetişkənlik 
və tam yetişkənlik).
Nəmlik 18-12 bəzən də 8%-ə enir. Texniki istifadə və əkin materialı üçün 
yararlı olur. Lakin, toxumun inkişafı davam edir.
Yetişmə dövrü iki fazaya ayrılır: 
1) mum yetişkənlik - endosperm mum kimi, elastiki, dənin qlafı sarı rəngə çevrilir. Nəmliyi 
30%-ə qədər enir. Bu fazanın davamı 3-6 gün çəkir. Bu fazada iki mərhələli (hissə-hissə) yığıma 
başlanılır; 
2) bərk yetişkənlik – endosperm bərkiyir, sındırılmış dən unlu yaxud şüşəvarı, qılafı möhkəm, 
qalınqabıq, rəngi tipik olur. Bu fazada (tam yetişkənlik) bölgədən asılı olaraq nəmlik 8-22%, 
fazanın davam etmə müddəti 3-5 gün çəkir. Bu fazada mürəkkəb biokimyəvi proses keçir, bundan 
sonra toxumun yeni və ən əsas xüsusiyyəti – normal cücərməsi yaranır. Ona görə də əlavə olaraq 
yenə də iki dövrə bölürlər: yığımdan sonra yetişmə və tam yetişmə.