Исследование в XXI веке апреля, 2023 г 357 Oʻzbek tilshunosligining shakllanishida professor ayub gʻulomovning
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
часть 1 « Новости образования : исследование в XXI веке » апреля , 2023 г 362 sintagmatik munosabati tobe aloqaga xoslangan soʻz qoʻshilmalari — qoʻshma soʻzlardan farqlash uchun xizmat qiladi. Lekin, shunga qaramay, juft va qoʻshma soʻzlar bir umumiy lugʻaviy — grammatik tizim (soʻzlar qoʻshilmasi)ning har xil ichki gomogen guruhlari maqomida boʻladi. Bu kichik axborotda juft soʻzlar va ularning tarkibiy qismlariaro amal qiluvchi mantiqiy — mazmuniy munosabatlarning ayrimlari haqida fikr yuritiladi. Juft soʻzlarning qismlararo biz nazarda tutgan mantiqiy-mazmuniy munosabatlardan tashqari, yana bir qator lugʻaviy-mazmuniy (leksik — semantik) munosabatlar ham amal qiladi. Ularga quyidagilar kiradi: 1) giponimiya munosabati; 2) sinonimiya; 3) antonimiya munosabati;4) partonimiya munosabati. Soʻz qoʻshilishi — aslida grammatik (sintaktik) jarayon. Juft soʻzlar ham dastlab ana shu jarayonga mansub boʻladi. Lekin ularning tarkibiy qismlararo grammatik xususiyatlari bora — bora kuchsizlashib, soʻnadi, oqibatda juft soʻzlar soʻz yasalishi va lugʻaviy sath hodisalariga aylanadi. Juft soʻzlarning qismlararo oʻziga xos mantiqiy — mazmuniy munosabatlar mavjud boʻladi. Bunday munosabatlarga kon’yuksiya va diz’yunksiya munosabatlari kiradi; geteronimiya munosabati ularga hamrohlik qiladi. Kon’yuksiya umumiy makonda bir vaqtda ketma — ket voqelanuvchi kamida ikki narsa—hodisa munosabatini bildiradi, oʻzbek tilida va,ham,hamla bogʻlovchilari yordamida shakllanuvchi biror tavsifdagi birliklar vositasida lisoniy tus oladi. Diz’yunksiya esa zidlanish xarakterida tasdiq va inkor tarzida voqelanuvchi oʻzaro muqobil narsa — hodisalar munosabatini bildiradi; yo, yoki,yoxud yordamchilari vositasida shakllangan lisoniy birliklarning paradigmatik imkoniyatlarini roʻyobga chiqaradi. Juft soʻzlarning kon’yuksiya tazyiqida paydo boʻlishining sababi shundaki, ular aslida teng aloqali sintaktik butunliklarning lugʻaviy birliklarga aylanishi — leksikalizatsiyasi tufayli paydo boʻlgan. Shu bois nutqda juft soʻzlarga ma’no va shaklda teng keluvchi sintaktik muqobillar faol ishlatiladi. Qiyoslang: ota — ona (ota va ona), katta — kichik (katta va kichik GʻGʻ katta — yu kichik), borli — kelli (bordi va keldi GʻGʻ bordi — yu keldi). Juft soʻzlar tarkibiy qismlariga xos mantiqiy — mazmuniy munosabatlar ularni (juft soʻzlarni) qoʻshma soʻzlardan farqlash uchun xizmat qiladi. Qoʻshma soʻzlar tarkibiy qismlari aro kon’yuksiya munosabati mavjud boʻlmaydi. Kon’yuksiya mantiqan teng huquqli qismlar aloqasini roʻyobga chiqaradi. Juft soʻzlarning tarkibiy qismlarida ham mantiqiy teng huquqli narsa — hodisalar munosabati ifodalangan boʻladi. Kon’yuksiya va kon’yuksiya munosabati bilan bir qatorda, juft soʻzlarning tarkibiy qismlariaro ba’zan dizyunksiya munosabati ham mavjud boʻladi. Tarkibiy qismlari kon’yuksiya munosabatiga asoslangan juft soʻzlar tarkibiy qismlari dizyunksiya munosabatiga asoslangan juft soʻzlardan farq qiladi. Tarkibiy qismlariaro kon’yuksiya munosabati amal qiluvchi juft soʻzlar lugʻaviy (leksik) birliklar tavsifida boʻladi, tilning soʻz yasalishi sathida oʻrganiladi. Tarkibiy qismlariaro dizyunktsiya munosabati ish koʻruvchi juft soʻzlar lugaviy — grammatik birliklar tizimiga mansub boʻladi, tilning morfologik sathida oʻrganiladi. Tarkibiy qismlariaro kon’yuksiya munosabati amal qiluvchi juft soʻzlar lugʻviy — grammatik kategoriya (soʻz turkumlari)ning ot, sifat, fe’l va ravish guruhlariga mansub boʻladi (yuqorida keltirilgan misollarga e’tibor bering). Tarkibiy |