– 60 –
– 61 –
To‘y marosimi folklori.
To‘y dunyoning barcha
xalqlariga xos marosimdir. «To‘y» atamasi «to‘ymoq»,
«el-yurtga ziyofat bermoq» ma’nolari orqali muayyan kishi
hayotidagi muhim burilish nuqtasini anglatadi. Binobarin,
to‘y
ham moddiy, ham ma’naviy oziqlanish marosimidir.
O‘zbek to‘y marosimlari nikoh to‘ylari bilangina
chegaralanib qolmay, balki xatna (sunnat), beshik to‘yi
kabilardan ham tashkil topgandir. Bu marosimlar turli
munosabatlar bilan o‘tkazilganligi tufayli ularda ijro etiladigan
folklor janrlari ham xilma-xillik kasb etadi.
Beshik to‘ylari folklori.
Odatda beshik to‘yi oiladagi
birinchi (to‘ng‘ich) farzand uchun o‘tkaziladi va u tantanali
kechadi. Ba’zan oilaning moddiy turmush
darajasi bilan
bog‘liq holda bu tartib o‘zgarishi ham mumkin.
Sunnat to‘yi folklori.
Xalqimizda o‘g‘il bolalarning
«qo‘lini halollash», ya’ni sunnat qilish marosimining o‘ziga
xos folklor an’analari mavjud bo‘lgan. «Sunnat» so‘zi aslida
arabcha bo‘lib, Payg‘ambarimiz bajargan va boshqalarga
ham tavsiya qilgan amallardir. Bu marosim ko‘pgina
joylarda
«xatna to‘yi» deb ham ataladi. Zero, «xatna» atamasi arab
tilidagi «kesmoq», «qisqartmoq» ma’nolarini anglatuvchi
«xatnun» so‘zidan olinganligi uchun o‘g‘il bolalar jinsiy
a’zosi uch qismi terisini kesish bilan bog‘liq marosim ham
«xatna to‘yi» deb yuritiladi.
Bolani xatna qilish an’anasining
tarixiy ildizlari ibtidoiy
jamoa davridagi sinov-initsiatsiya rituallari, xususan, bolalarni
bir yosh-jins mansubiyatidan boshqasiga o‘tkazish bilan
bog‘liq qadimgi udumlarga borib taqaladi. Xatna qilish odati
qadimiy Misr,
Indoneziya, Avstraliya, Afrika xalqlarida ham
kuzatilgan. Sunnat qadimiy Bobilda yashagan somiy
xalqlar
o‘rtasida ham keng tarqalgan. Xatna O‘rta Osiyoda qadimdan
mavjud bo‘lgan degan taxminlar bo‘lsa-da, biroq u islom dini
kirib kelgandan (VIII asr)dan so‘ng keng tarqalgan.
– 61 –
Bu marosim mamlakatimiz viloyatlarida
«xatna to‘yi»,
«sunnat to‘yi», «ummat qilmoq», «huydo-huydo qilmoq»,
«chuk to‘yi», «to‘yi pisar», «chukburon», «gula qildirish»,
«kestirish», «chukron to‘yi», «o‘g‘il to‘yi», «nevara to‘yi»,
«qo‘l halollash to‘yi»
kabi nomlar bilan ataladi.
Mamlakatimizning turli viloyatlarida o‘tkaziladigan xatna
to‘yi o‘z tarkibiga mansub udumlari
bilan bir-biridan farqlanib
turadi. Xorazm vohasida istiqomat qiluvchi aholi orasida xatna
to‘yi
«maslahat palovi», «ko‘rpa iyma», «bug‘doy artish»,
«un artish», «idish tayyorlash», «xo‘nayo‘g‘ich yo‘nish»,
«chopon bichish», «po‘ssiq pishirish», «potiya olish», «bola
gizlash», «qo‘l bog‘lash», «bog‘lov puli olish», «ko‘vish
gizladi», «suyunchi puli», «usta haqqi», «bola ko‘rdi»,
«emish», «usta yo‘qlov», «hormasin», «pul tutar», «xalta
to‘ldirar», «pul sanar», «oltin qovoq», «ko‘rpa yig‘ar»
kabi
udumlarni o‘z ichiga oladi.
Surxon vohasi «o‘g‘il to‘yi» marosimining tarkibi
«ko‘rpa
tikdi», «kichik maslahat»
yoki
«kichik to‘y», «maslahat
oshi», «o‘tin oshi»
yoki
«o‘tin yig‘ar», «qozon qurish», «non
pishirar», «Bibi mushkul», «kiyit pichar», «xatmi Qur’on»,
«nahor oshi», «bola keldi»
yoki
«hayyor do‘st», «bola
kiyintirar», «chanki», «katta to‘y», «qo‘noq berish», «gula
qilish», «supra qoqdi», «bola ko‘rar», «xizmat oshi», «usta
yo‘qlandi»
kabi uzvlardan tashkil topgan.
Andijon viloyatida esa «sunnat to‘yi»ning tarkibida
«bug‘doy tozaladi», «eshik tozaladi», «supra yozdi», «o‘tin
oshi», «supra soldi», «supra ochdi», «maslahat oshi»,
«tandir qurdi», «un eladi», «novvoy soldi», «devonai
Bahovaddin noni», «qozon qiyshaydi», «so‘qim oshi»,
«so‘qim yiqilmayapti», «xatmi Qur’on», «sabzi archdi»,
«ertalabki osh», «ko‘rpa yig‘di», «jiyan tovoq», «lakki»,
«to‘polon oshi», «to‘qqiz tortdi», «ot chopdi», «osh yedi»,