0 ‘zbekist0n madaniyati

2 -§ . N eolit davri madaniyati
(Eram izdan avvalgi VI
- 
I V m ing yilliklar)
M intaqam izning iqtisodiy-geografikjoylashuvi, tarixiy m anb alarv a asariarda 
ko'rsatilishicha, eram izdan aw alg i V I- IV m ing y illik lar oralig‘ida M arkaziy 
Osiyo geografik joylanishuvi va iqlim sharoitiga ko‘ra ikkita yirik madaniy-tarixiy 
hududga bo‘lingan. M azkur bo‘linish o ‘sha davr kishilarining xo‘jalik yuritishida, 
tu rm u sh tarzi va o 'z a ro m adaniy aloqalari ham da s a n ’a tid a o ‘z aksini topgan.
Janubi-g‘arbiy hududlarda (hozirgi T urkm anistonning jan u b iy hududlarida) 
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi o ‘tro q qabilalar yashagan 
b o ‘lsa, shim oliy hududlarda ovchilik, baliq ovlash va yig‘uvchi-terim chilik 
b ila n sh u g ‘u llan ad ig an k ish ila r istiqom at q ilg a n la r. U la r o ‘rtasid a to sh
qurollardan foydalanish uzoq davrlargacha saqlanib q o lgan. A lbatta, xo‘jalik 
yuritishning cheklanganligi shim olda yashovchi tu rli q ab ilalar m adaniyati va 
san’atining janubiy hududda yashovchi qabilalar m adaniyatidan orqada qolishiga 
sabab b o ‘lgan. Faqat eram izdan avvalgi 11 m ing yillikka kelibgina shim olda 
yashovchi kishilar dehqonchilik bilan shug‘u!lanishrü y o ‘lga q o ‘ya boshlaganlar, 
o ‘tro q hayot kechirishga o 'tish g an , m etall ( b ro n z a )d a n m e h n a t q uroüari 
yasashgan. Albatta, m azk u r o ‘zgarishlar m a’naviy m a d an iy at, ayniqsa, uning 
tarkibiy qismi hisoblangan sa n 'a td a o ‘z ifodasini to p a boshlagan.
D eh q o n ch ilik bilan shug‘u llan ish q o 'sh n i h u d u d la rd a yashovchi turli 
qabilalar bilan m adaniy aloqalar o ‘m atishga olib kelgan. U lam ing m a ’naviy 
m adaniyati Bolqon yarim orolidan H indistongacha c h o ‘zilgan ulkan hududda 
birm uncha ertaroq shakllangan.
N eolit davri M arkaziy Osiyo xalqlari m a'naviy m ad an iy atin in g shakllanishi 
va rivojlanishiga qadimgi Sharqning yuksak madaniyatga erisligan Elam (Eronning 
to g kli hududlari. E ram izdan aw algi IU ming yillikdan V I asm ing o ‘rtalarigacha 
b o 'lg an davrini o ‘z ichiga olgan davlat. E ram izdan avvalgi X II1-X II asrlarda 
davlatchilik va m adaniyat gullab-yashnagan) va S h u m e r, qadim gi M isr va 
buyuk H ind sivilizatsiyasi hisoblangan M oxinjondora (hozirgi Pokistondagi 
Sind viloyati hududida eram izdan avvalgi III va II m in g yilliklardagi buyuk 
sh ah a r m adaniyati) va H arrapa (hozirgi Pokiston h u d u d id ag i Panjob viloyati, 
eram izdan avvalgi III va II m ing yillikning b irinchi y a rm id a yuksalgan sh ah ar 
m adaniyati) sivilizatsiyalari o ‘z t a ’sirini ko‘rsatgan.
Eram izdan avvalgi V ming yillikda yashagan qab ilalar m adaniyatining asosiy 
xususiyati diniy qarashlam ing vujudga kela borganligi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan 
terrakota haykalchalarining ko‘p ro q o n a tim solini tasvirlaganligidir.
Q o ‘lda yasalgan sopol idishlarga qizg*ish-qora rangdagi tabiiy b o ‘yoqlar 
bilan turli geom etrik shakllar chizilgan. A yniqsa, u c h b u rc h a k , t o ‘rsim on, 
o ‘sim lik shoxlari ko‘rinishidagi va bir-birini kesib o ‘tu v ch i chiziqlardan keng 
foydalanilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A yrim id is h la rn in g tash q i to m o n la rig a h ay v o n la rn in g k o ‘p ro q . to g ‘ 
echkisining su ra tla rin i tushirish rasm b o 'la borgan. Bu esa d eh q o n ch ilik
m adaniyati b ilan sh u g ‘ullanuvchi qabilalar o ‘rtasida totem istik qarashlarning 
kurtaklari p ay d o b o ‘Iganligini ko‘rsatadi.
N eolit davri (e ram izd an aw algj V I-IV m ing yilliklar o ra lig l) insoniyatning 
tayyor m a h su lo tla rd a n foydalanisht, m ahsulotlarni ishlab chiqarishga o ‘tlshi 
bilan xarakterlanadi. Bu davrga kelib chorvachilik va dehqonchilik paydo bo'ladi, 
tosh qurollar y an ad a takomiilashtirilib, kulolchilik va qurilish ishlari rivojlanadi, 
to ‘qim achilik va hayvon terilaridan buyum lar ishlab chiqarish vujudga keladi.
H ayot k ec h irish m anbalarining k o ‘payishi, kishilam ing yashash u chun 
yangidan yangi h u dudlarga ko‘chib o ‘tishi kengayadi. Bu esa qabilalar o ‘rtasida 
hosildor yerlar v a ov qilinadigan m askanlam i egallash uchun kurashlarni 
vujudga keltiradi. M azkur o'zgarishlar kishilam ing tabiat bilan o ‘sha davr 
m a d a n iy a tin in g riv o jla n ish id a o ‘z ifo d a sin i to p g a n . y a ’ni k is h ila m in g
dunyoqarashi, ishlab chiqarish m unosabatlarini, hayot shart-sharoitlarida tub 
o ‘zgarishlaming vujudga kelishiga olib kelgan. M ehnat taqsimotining osha borishi, 
qabilaviy m u n o s a b a tla rn in g kuchayishi va m u stah k am lan ish i, m atriarx at 
davridan p atria rx a t davriga o ‘tish kishilar o ‘rtasidagi m unosabatlam i yanada 
m urakkablashtirgan. M agik qarashlar kuchaygan. Dehqonchilikka oid afsonalar 
rivojlangan.
Shunga q a ra m a sd a n , neolit davri sa n 'atid a kishilam ing m ehnat faoliyatini 
aks ettirish asosiy m avzuligicha qolgan.
L oydan tu rli xil k ich ik h a y k a lc h a lar y asash, o 'ta sod d a b ad iiy h u - 
n a rm a n d c h ilik v a n aq q o sh lik n in g riv o jlan ish i am a liy -d ek o rativ (b ezak ) 
sa n ’atining p ay d o b o ‘lishi neolit davri m adaniyatining xarakterli xususiyati 
hisoblanadi. 0 ‘sha davr badiiy hunarm andchiligida kishilar m ehnat jarayonlarida 
estetik to m o n la m i his qila boshlaganligi ko‘zga tashlanadi. U larning obyektiv 
dunyo q o n u n iy atlarin i qanchalik darajada angiab borganligi ham turm ushda 
ishlatilgan k o ‘plab b u y u m lar va am aliy bezak sa n ’atida o ‘z ifodasini topgan. 
P redm etlarda a k s etgan naqshlar, o ‘z xarakteriga k o ‘ra, turli xil: parallel 
chiziqlar, q o ‘sh spiral, egri chiziqlar, d o ira v a boshqa shakllarda b o ‘lgan.