0 ‘zbekist0n madaniyati

3 -§ . Bronza davri madaniyati
M arkaziy O siyoda bronza davri taxm inan eram izdan aw aigi III m ing yillik 
o 'rta larid an to I m in g yillik boshlariga q ad ar davom etgan. Bronza davrida 
cho'i va adirlarda chorvachilik madaniyati rivojlangan bo‘lsa, janubiy hududlarda 
hunarm andchilik m adaniyati ravnaq topgan. Shu bilan biiga Jan u b iy hududlarda 
dehqonchilik ta ra q q iy etib, shaharlarning vujudga kelish jarayoni kechgan.
Ilk bronza d av rid a kulolchilik buyum lariga b ir xil geom etrik naqsh berish 
odatga aylangan. O ltintepa (Janubiy T urkm aniston)da olib borilgan qazishm alar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sh u n i k o 'rs a ta d ik i. bu d a v rd a m u h ta s h a m ib o d a tx o n a sa ro y tip id a g i 
m o n u m en tal inshootlar qurish b irm u n ch a rivojlaiiib borgan.
B ronza davrida respublikam izning janubiy h u d u d larid a dehqonchilikning 
rivojlanishi bilan birga ibtidoiy sh a h a r m adaniyati h a m taraq q iy eta borgan. 
A k a d e m ik A .A sqarov ra h b a rlig id a S o p o llite p a d a (S u rx o n d a ry o viloyati 
h u d u d id a) olib borgan qazish m alar bronza davrida s h a h a r m adaniyati va 
h u n a rm a n d c h ilik n in g q a n c h a lik rivojlanganligini k o ‘rsa tib b eradi. Q a l’a 
ichkarisidagi uylar yirik xom g 'ish tlard a n qurilgan b o 'lib , devorlar va pol 
so m o n suvoqda suvalgan. K o 'p ch ilik uylam ing ichiga o d a m k o ‘milgan b o ‘lib, 
q a b rla rd a n sopol id ish la r, b ro n z a , k u m u sh , o ltin va tu rli q im m a tb a h o
toshlardan ishlangan bezaklar, b ro n zad an yasalgan m e h n a t qurollari va pardoz 
buyum lari, tabiiy ip ak d a n tikilgan kiyim qoldiqlari to p ilg a n .Q a ra m a y d o n id a
20 ga yaqin sopol pishiradigan x u m d o n lar bo 'lib , ulard a 40 d an ortiq sopol 
idishlar: vazalar, q a d a h la r, k o 'z a la r, x u rm a c h a , c h o y n a k , piyola, kosa, 
to g ‘o ra , xu m , la g a n , b a rk a s h va b o s h q a la r p is h ir ilg a n . S h u n in g d e k , 
Sopollitepada yuzlab m etall b u y u m lar — oddiy u y -ro ‘zg ‘o r buyum laridan 
to r tib , h a rb iy q u ro lla rg a c h a , a y o lla r p a r d o z - a n d o z i u c h u n x ilm a -x il 
idishchalargacha ishlanganligi aniqlangan, Oltin va k um ushdan turli xil m unchoq 
va taqinchoqlar ishlangan. Jez oynalar, to ‘g ‘nag‘ic h la r v a h ayvon m a'budalari, 
u rug'jam oasining n aq sh in k o rm u h rlari va tam g‘alari h a m m etalld an yasalgan1.
B ronza davri m oddiy m adaniyati va unga singdirilgan badiiy tafakkurning 
qay darajada ekanligini F arg‘o n a shahri yaqinidan to p ilg a n eram izdan aw algi
III m ing yillikka oid bronza to ‘g lnag‘ichlar, C hirchiq daryosi yuqori irm og'idan 
topilgan eram izdan aw alg i II m in g yillikka tegishli b ro n z a bilaguzuk, C hust 
m adaniyati m anzilgohidan topilgan turli xil ta q in ch o q lar, id ish lar ko'rsatadi.
Ibtidoiy-diniy tasavvurlam ing vujudga kelishi badiiy tafak k u r nam unalarida 
ham o ‘z ifodasini topgan. Ibtidoiy davrga oid tasviriy sa n ’at nam unalariga e'tibor 
bersak, ularda diniy va badiiy tafak k u r ham da ta b iat hodisalariga bo'lgan 
m unosabatlar um um lashib kelganligini ko'ram iz. M asalan , Saym alitosh g ‘ori 
(F arg‘ona viloyati)dagi suratda q o ‘lini yuqoriga k o ‘ta rib , quyosh xudosiga 
topinayotgan va iltijo qilayotgan kishilar tasviri berilgan. Shuningdek, bu suratda 
d o ira chalayotgan o d am va q o 'lin i yuqori k o ‘tarib ju ft-ju ft b o ‘lib raqsga 
tushayotgan kishilar tasviri berilgan, degan xulosaga h a m kelish m um kin.
Saym alitosh rasm lari orasida arxarlar, to g ‘ e c h k ilari, kiyiklam i ovlash 
jarayoni tasvirlangan.
M azkur suratlarda ibtidoiy davr kishilarining tab iat hodisalariga nisbatan 
m unosabatlari ifodalab berilgan.
Shuningdek, M arkaziy Osiyo hududidagi ko‘pgina qoya to sh suratlarida tog‘ 
cchkisi tasvirlarining uchrashi qadim gi turk qabilalarining arxarlar (yow oyi
1. Asqarov A. 0 ‘zbekiston tarixi. — T.: « 0 ‘qituvchi», 1994, 73-bet
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tog‘ echkisi) b ilan qarindoshligi haqidagi afsonalar bilan b o g liq bo'lishi ham
m um kin. Q adim gi turkiy qavm lar yashagan hududlardan bu jonivorlam ing 
suratlari tushirilgan tam g'alam ing topilgani bu fikrimizning dalili bo'lishi m umkin.
H ayvonlar v a o d a m la r tasvirining kengayishi, ov va diniy m avzularning 
tasvirlanishi ib tid o iy o d a m lar tafakkurining kengayib borganligini k o ‘rsatadi.
Ibtidoiy d a v m in g h a m m oddiy, h am m a'naviy m adaniyati ishiab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi natijasida takom illasha borgan. Ibtidoiy davr m a ’naviy 
m a d a n iy a tin in g v u ju d g a k e lish id a , b irin c h id a n , m e h n a t q u r o lla rin in g
takom illashib b o rish i, ikkinchidan, ibtidoiy o d am nutqi va ongining ta ’siri 
benihoya k atta b o ‘lgan. C hunki ibtidoiy odam m eh n at qurollari orqali, aw a lo , 
o ‘zining o ziq -o v q atlarg a bo'lgan biologik ehtiyojini qondirgan b o ‘lsa, so ‘ngra 
ana shu q u ro llarn i ishlatish natijasida o ‘zini qurshab turgan tabiat sirlariga 
ch u q u rro q kirib borgan. T abiat sirlarini bila borish esa tafakkur taraqqiyoti 
uehun yo‘l o ch ib bergan. Dastlab poda, so‘ngra urug‘ jam oasi a ’zolari o ‘rtasidagi 
ijtim oiy m u n o sab atlar va ijtim oiy hodisalarning shakllana borishi ham d a tabiat 
hodisalarini tu rli xil vositalar orqali aks ettirishning takom illashuvi ham , 
sodda k o ‘rinishdagi ijtim oiy ishiab chiqarish jarayoniga bog‘liq b o ‘la borgan.
Ilk p a le o lit d a v rid a ib tid o iy o d a m la rn in g obyektiv v o q elik haqidagi 
tasaw urlari b irm u n c h a aniq, h atto o ‘zlari yo w o y i odam , guruh. aralash oila 
haqida h a m m u a y y a n ta sa w u rlarg a ega b o ‘lgan. N atijada tartibsiz jinsiy 
m u n o sab atlar ta rtib g a tu sh a boshlagan. Turli xil oilaviy a n ’analar, rasm - 
rusum lar, u d u m la r shakllana borgan.
So'nggi p a le o lit davridan boshlab o d a m la r atrof-m uhitga ta ’sir ko‘rsatib, 
o ‘z tab iatin i h a m o ‘zgartira bo rg an lar. N atijad a yangidan yangi m eh n at 
m alakalari, y an g id an yangi m adaniy boyliklar yaratila boshlangan.
So'nggi p a le o litd a n boshlab ja m o a turarjoylari o ‘zgargan. E ndi kishilar 
y erto‘la, yarim y e rto 'la va yer ustiga chaylalar qurib yashay boshlaganlar.
Bronza davriga kelgach, diniy tasaw ur va tushunchalar murakkablasha borgan. 
Tabiat ho d isalarin i boshqarib turuvchi g ‘ayritabiiy kuchlar haqidagi tasaw u rlar 
paydo b o 'lg a n . Ik k in ch i to m o n d an esa yirik qishloqlar va hatto eng dastlabki 
s h a h a r la r ( a y n iq s a , h u n a r m a n d la r t o ‘p la n ib y ash a y d ig a n s h a h a r la r ) , 
q o ‘rg‘onlar, d in iy e ’tiq o d m arkazi hisoblangan ibodatxonalar vujudga kelgan.
M arkaziy Osiyoning ilk bronza davriga oid arxeologik izlanishlarva topilm alar 
dehqonchilik m adaniyati shakllanib, ya’ni chorvachilikdan dehqonchilik ajralib. 
o ‘z navbatida, h u n arm an d c h ilik ishiab chiqarishining kuchaya boshlaganligini 
k o ‘rsatadi.
Bu davrda su n ’iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati qo'shim cha 
m ahsulot va xususiy m ulkning ko‘payishiga olib kelgan. Sopollitepa, Ja rq o ‘ton, 
K uzam shir, A frosiyob, D alvarzin va C h u st m adaniyatlari hozirgi O 'zbekiston 
hududida m etall q u ro llar va buyum lar k o ‘plab ishiab chiqarilganligidan darak 
b erad i. M e ta lld a n y asalg an m e h n a t q u ro lla ri m e h n a t u n u m d o rlig in in g
oshishiga, k ish ilar tu rm u sh m adaniyatining o'zgarishiga olib kelgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Eram izdan avvalgi 1 I I - 11 m ing yilliklar davrida h u n arm an d ch iiik n in g asosiy 
b o ‘g ‘inlaridan b in — kulolchilik rivojlanib, kulolchilik ch arx i keng yoyilgan. 
Shahar m adaniyati va davlatchilikning m ustahkam lanishida m u h im rol o ‘ynagan 
savdo-sotiq nafaqat m iniaqa, balki boshqa hududlar va davlatlar bilan iqtisodiy- 
ijtimoiy, siyosiy va m adaniy alo q an in g asosiy vositasiga aylangan. Albatta, 
davlatchilik asoslarining shakllanishi va shahar m a d a n iy a tin in g yuksalishida 
nafaqat ishlab chiqarish m unosabatlari (dehqonchilik va hunarm andchiiik)dagi 
o ‘zgarishlar va savdo-sotiqning rivojlanishi, balki m in ta q a m iz n in g tabiiy- 
geografik joylashuvi ham d a g'arbiy-strategik (S harq va G ‘arb m anfaatlarining 
to kqnashuvi) aham iyati ham m u h im rol o'ynagan. M a z k u r ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va m adaniy o'zgarishlar ham da ilk d av latchilikning vujudga kelishida 
eng qadim gi shaharlar: Sopollitepa, J a rq o 'to n (S u rx o n d ary o ), Y erqo‘rg‘on, 
U zunqir (Q ashqadaryo), K uxatepa, Afrosiyob (S a m a rq a n d ) va boshqa k o 'h n a 
shaharlar m uhim rol o ‘ynagan.
II B O B . Q A D IM G I DAVR M A D A N IY A TI
l - § . M arkaziy O sijo xalqlarining qadimgi m ad an iy ati haqida
Ishlab chiqaruvchi k u ch larn in g rivojlanishi, s h a h a r- q a ra la rn in g paydo 
bolishi, yirik sug'orish va mudofaa inshootlarining qurilishi, siyosiy tashkilotlar -
davlatlarning tarkib topishiga z a m in yaratib beradi.
Qadim gi fors va yunon m anbalari eram izdan avvalgi V III - V II asrlarda 
hozirgi Markaziy Osiyo hududida Baqtriya va Xorazm singari quldorlik davlatlari 
paydo bo'lganligi haqida xabar beradi. Persepol saroyidagi to sh qabrlarga bitilgan 
rasm lar, Naqshi Rustam darasidagi shoh D oro qabriga bitilgan bezakli tasvirlar, 
«Avesto», qadim gi y u n o n , rim va xitoy m u alliflarin in g asarlarida hozirgi 
m arkaziy osiyoliklam ing inoddiy va m a ’naviy m ad an iy ati haqidagi m uayyan 
m a 'lu m o tla r berilgan.
M ustaqil o ilalarning urug‘ ja m o a sid a n ajralib c h iq is h i ibtidoiy jam oa 
tuzum ini inqirozga olib keldi va ijtimoiy m unosabatlam ing yangi bir ko‘rinishi — 
sinfiy jam iyatning paydo bo'lishiga zam in hozirladi. Ish lab chiqarish jarayoni 
m ustaqil oila jam oalarini birlashtirib turuvchi asosiy o m ilg a aylandi. Ishlab 
c h iq a rish g a aso slan g an o ila la rn in g k o ‘payishi a y rim o ila la rd a o rtiq c h a
m ahsulotlarning paydo bo'lishi va m ahsulot ayirboshlashni vujudga keltirdi.
O ila jam oasidagi ortiqcha d a ro m ad va ayirboshlash e n g dastlabki m ehnat 
taq sim o tin i keltirib chiqardi. O ila la r o ‘zlari u c h u n q u la y b o lg a n ishlab 
chiqarish sohasini tanlay boshladilar. O ilalarda to 'p la n g a n o rtiq c h a boylik -
xususiy m ulk urug‘lam ing iqtisodiy tabaqalanishiga sabab b o ‘ldi.
M arkaziy Osiyoda tem ir davrining boshlanishi taxm inlarga ko‘ra eram izdan 
avvalgi 1 m ing yillikning dastlabki choragiga to ‘g ‘ri keladi. T em ird an m ehnat,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ov vajang qurollari ishlab chiqarila boshlanadi. Natijada jamiyatning tabaqalanish 
jarayoni tezlash ib ketadi va ikkinchi m e h n a t taqsim otini vujudga keltiradi, 
ya’ni d eh q o n c h ilik d a n h u n arm an d ch ilik ajralib chiqadi. Yirik ishlab chiqarish 
m arkazlari —sh a h a rla r paydo b o ‘la boshladi.
T e m im i q a y ta ishlashning vujudga kelishi ajdodlarim izning eng katta 
kashfiyotlaridan b in edi. T em irdan m e h n a t qurollari yaratish jam iyatning 
ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy-m adaniy hay o tid a tub burilishlar yasadi.
H ozirgi o ‘z b e k xalqining qadim gi d av r m adaniyati M arkaziy O siyoda 
yashovchi b o sh q a xalqlar m adaniyati b ilan ch am barchas b o g liq h o ld a ravnaq 
topgan. M illiy m adaniyatim izning rivojlanish jarayoniga e'tibor bersak, xalqimiz 
milliy o n gining rivoji va um um insoniy m adaniyatlarning o ‘zaro ta'siri ostida 
ro‘y berganligini k o ‘ram iz. M arkaziy Osiyo xalqlari m adaniyati rivojida «Buyuk 
ip a k y o ‘li»ning roli b enihoya katta b o ‘lgan.
E ram izdan a w a lg i II m ing yillikning oxiri va 1 m ing yillikning boshlariga 
kelib, 0 ‘rta O siy o d a Baqtriya, S o‘g ld iy o n a va X orazm kabi m ad an iy jih atd an
rivojlangan d av latlar paydo bo‘ldi. M azkur davlatlam ing qadimgi davr m adaniy 
taraqqiyoti b o sh q a b ir q a to r xalqlar: E ro n , X itoy va H ind m adaniyatlarining 
ta ’siri ostida ro*y bergan. M asalan, taxm inan eram izdan aw algi I m ing yillik 
o ‘rtalariga kelib B aqtriya H indiston b ilan b o ‘ladigan savdo-sotiqning asosiy 
m arkaziga a y lan d i. S avdo-sotiqning yuksalishi natijasida m ustahkam qilib 
qurilgan q a l’a la r xalqning keng iste’m ol va tashqi savdoga olib chiqiladigan 
m ahsulotlar ishlab chiqaradigan iqtisodiy va m adaniy m arkazlariga aylana 
boshladi. Yirik iqtisodiy m arkaz — sh aharlam ing vujudga kela borishi uchinchi 
m ehnat taq sim o tin in g vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. Jism oniy va aqliy m ehnat 
b ir-biridan ajrala bordi. Shaharlarda nafaqat m oddiy va m adaniy boyliklam i 
yaratuvchi ta b a q a la r, shu n in g d ek , m a ’n av iy-m adaniy boyliklar, m a ’naviy 
qadriyatlam i yuzaga keltiruvchi tabaqa - aqliy m ehnat ahli shakllana boshladi.
A yniqsa, h u n a rm a n d c h ilik taraqqiy etgan sh ah ar-q al’alarda aqliy m ehnat 
b ila n s h u g ‘u lla n u v c h i ru h o n iy la r, s a n ’a tk o r la r, s h o irla r b o y -b a d a v la t 
kishilaming farzandlariga G 'a rb san'ati va sodda ko’rinishdagi fanlar sohalaridan 
ta ’lim -tarbiya beruvchi ziyoli tabaqalari vujudga kela bordi.
Ishlab c h iq a ru v c h i kuchlarning rivojlanishi, sh a h a r-q a l’alam in g paydo 
b o ‘Iishi, yirik su g ‘o rish va m u d o faa in sh o o tlarin in g qurilishi, m a ’m uriy 
boshqaruv tizim i — davlatlam ing tarkib topishiga zam in yaratib berdi.
* * *
E ram izdan a w a lg i I m ing yillikning birinchi yarm ida yaratilgan «Avesto» 
m atnlariga e ’tib o r bersak, qadim ajdodlarim iz o ‘sha davrlardayoq dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarm andchilikni rivojlantira olganligini kokramiz. «Avesto»ning 
«Y asna» va « V a n d id o d » kabi q is m la rid a A h u ra m a z d a n in g en g y a q in
yordam chilari, y a ’ni buyuk kuch-qudratga ega bo'lgan ilohlardan bin - Xshatra 
Varya m a ’d a n la rd a n turli xil buyum lar yasovchi hunarm andlar homiysi sifatida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

talqin qilinadi. Bundan shunday xulosaga keiish m u m k in k i, eram izdan awalgi
I m ing yillikning boshlaridayoq M arkaziy Osiyo h u d u d id a ij t i m oiy- iq t isod i y 
o 'zg arish lar sodir bo'Igan. D ehqonchilik, chorvachilik va hunarm andchilik 
m adaniyati ancha rivojlanib, m e h n a t taqsim oti tugallanib ulgurgan, ijtimoiy 
ta b a q a la n ish am alga oshib, d a v la t h o k im iy a ti o ‘r n a tilg a n va m ustaqil 
davlatchilikning tam al toshi q o ‘yilgan.
A y n iq s a , Q a d im g i m o d d iy va m a ’n a v iy m a d a n iy a tim iz h a q id a g i 
m a ’lu m o tlarn i, eng a w a lo , «A vesto»dan, sh u n in g d ek , y u n o n tarixchilari 
G e ro d o t, K vint K ursiy Ruf, P iu la ra , A rrian, D io d o r, S tra b o n , Pom pey 
T rog, Y ustin asarlaridan olish m um kin. M asalan, S trab o n xorazm iylam i sak- 
m assagetlar turkum iga kiritadi, qadim gi so‘g ‘d lar va b aq triy alik lar turm ush 
tarzi va xulq-atvori bilan o ‘zaro farqlanm aydi, deydi. T arixiy va arxeologik 
m anbalarga ko‘ra xorazmiylar, baqtriyaliklar va so‘g‘diylar o ‘z kiyim-kechaklari, 
bosh kiyimlari, qurol-aslahalari b ilan saklardan farq qilm ag an lar. Vohadagi 
elatlar saklar bilan deyarii bir tild a gapJashganiar. E tnik jih a td a n dehqonchilik 
vohalarida joylashgan elatlarda A m udaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar, 
G urgan quyi oqimidagi girkanlar, K opetdog etaklaridagi u m u m iy nomdagi 
p a rfia n la r, M urg‘ob havzasidagi m a rg 'iy o n lar, Z a r a fs h o n , Q ashqadaryo 
v ohalaridagi so‘g ‘d kir, S u rx o n d ary o vohasidagi b a q triy a lik la r va parkana 
(F arg ‘ona)lik!ar tarixiy m anbalarda tilga olinadi. Y uqori A m udaryoning ikki 
sohilidagi barcha elatlar eram izd an aw algi 1 m ing yillik o 'rta la rid a yuksak 
m adaniyatga ega bo'lib, irrigatsiya va qurilish in sh o o tlarin i, hunarm andchilik 
va G ‘arb sa n ’ati sirlarini egallagan, z o ‘r m a ’naviy q ad riy a tla m i yaratgan etnik 
guruhlar, h atto q o ‘shni davlatlarga o ‘z ta'sirini 
0
‘tk a z g a n la r1.
H ar qanday xalq yoki elatning dovrug'i o ‘z m adaniyatining o ‘ta rivojlangan, 
ishlab chiqarishdagi yutuqlari va xalq og‘zaki ijodi n am u n a la rin in g keng 
qamrovligi bilan boshqa xalqlarga yetib boradi. Qadimgi y u n o n va rim tarixchilari 
o ‘z asarlarida av lo d -ajd o d larim izn in g tu ru sh -tu rm u sh i, h a y o t kechirishi, 
m ashg‘ulot turi, q o ‘shni xalqlar bilan bordi-keldisi - iq tiso d iy va m adaniy 
aloqalari, xarakteri va intilishlari haq id a so‘z yuritadilar. Y u n o n solnom achisi 
D io d o r o ‘zining «Tarixiy kutubxona» asarida M arkaziy O siyoning qadimgi 
xalqlari: skiflar, saklar, m assagetlar, arim asplar h aq id a q isq ach a b o ‘Isa-da 
to'xtalib o ‘tadi.
H ozir biz yashab turgan h u d u d la rd a q ad im -q ad im d a skiflar va ularning 
turli qabilalari - shak (sak), m assaget va boshqalar y ashaganlar. Keyinchalik 
skiflar hozirgi Volga, D on, D u n a y daryolari b o'ylarigacha b o ‘lgan hududlarni 
bosib olganlar. «Skiflar M arkaziy O siyodan tarqalgan edi», - deb yozadi rus 
olim i A .B .D itm ar o ‘zining «Skifiyadan Elefantingacha» n o m li asarida. Demak,
%
tu rli sabablarga k o ‘ra (b iz n in g c h a , o ‘zaro q a b ilav iy k elish m o v c h ilik la r
1 Jabborov I. O'zbek xalq etnografiyasi. T. 1994, 60-bet.
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

natijasida) M ark aziy Osiyo h u d u d larid an ketib qolgan skiflar Y evropaning 
ancha ich k arisig a ch a c h o ‘ziigan bep o y o n o ‘lkalarga kirib borib yashaganlar va 
u yerlarda o ‘ziga xos m adaniyatni yaratgaiilar.
Q adim gi y u n o n tarixchisi G ero d o tn in g t a ’kidlashicha, skiflar quyidagi 
xudolarga sig‘inganlar: «Tabiyati - m a ’b u d alar m a'b u d i (yunonlarda G estiya), 
Papey - o s m o n xudosi (yunonlarda Z ev s), Api (G eya), Taytosir (A ppolon)
- c h o ‘p o n la r, k ey in ch alik poklik x u d o si. A rgim pasa (A frodita) - sevgi, 
m uhabbat va g o ‘zallik xudosi, Fagimasad (Poseydon) - dengiz xudosi. Skiflarda 
urush x u d o sid an boshqa xudolarga haykal o 'm atish , ibodatxona va m ehrob 
qurish o d a t e m a s, — deb yozadi tarixchi.
G erodot sanab o ‘tgan yetti xudo m a ’b u d zardushtiylaming yetti m a'budlari
— Ahuram azda va Olti Amesha Spentalariy Voxu M anna (ezgu-niyat), Atavaxishta 
(to ‘g ‘rilik, ro st s o ‘zlash), X shatra V arya (um id va qudrat), Spenta A rm aeti 
(kom illik, m u k am m allik ), X aurvatat (salom atlik), A m eretat (um rboqiylik) 
ham d a b o rliq haqidagi tushunchalariga m uvofiq - yetti qavat osm on, yetti 
qavat yer, yetti sayyora haqidagi tu sh u n ch asi bilan bog'liq bo 'lish i m um kin. 
Qadim gi sk iflam in g diniy tushunchasi va tasaw urlari ham da xudolari yaxJit, 
m uayyan tizim g a ega b o ‘lgan, ya’ni h a r b ir m a ’buda hayotning m uayyan bir 
sohasini b o sh q a ra d i, yuqoridan quyiga, asosiydan ikkinchi darajalilari bilan 
uzviy bog‘liq ta rz d a ta sa w u r qilingan. Skiflar borliqni uch qism: osm on, 
0
‘rtalik va y e rd a n ib o rat deb bilganlar. O lov - esa ana shu u ch qism ni bir-biri 
bilan b o g la y d i. O lov - ilohiy kuch, u Tahiti nom i bilan bog'liq. T abiti skif 
xudolari p a n te o n id a birin ch i o ‘rinda tu rg an . U - asosiy xudo. X onadon, oila, 
o ‘choq xudosi hisoblangan. Shu sababli skiflar «shoh Tabiti nom i bilan» deb 
qasam ichganlar. T abitining bosh xudo sifatida e ’zozlangani bejiz em as, chunki 
olov ko‘c h m a n c h ila r hayotining m anbayi, oilaning ham rohi, farovonligi va 
sihat-salom atligining asosiy om ili b o 'lg a n . H ar b ir xonadonda o ‘choqning 
mavjudligi (k ey in ch alik olovxonaning p ay d o bo‘lishi) urug‘-aym oq birligining 
timsolt hisoblangan. B undan ko'rinadiki, skiflardagi m uqaddas yettilik va uchlik 
raqam lari d astlab olovga sig‘inuvchi ajdodlarim iz ilmiy, badiiy ham d a diniy 
dunyoqarashlari, rasm -ru su m , udunt va m arosim larida. so‘ngra M arkaziy 
Osiyoda yash o v ch i turli qabila, elat va m iliatlar turm ush tarzidagi m uqaddas 
sonlar shaklida saqlanib kelingan.
Qadimgi y u n o n va rim tarixchilarining asarlaridan yana shuni bilib olish 
m um kinki, M arkaziy Osiyodagi m adaniyat qadimgi yunon va rim m adaniyatidan 
hech h am q o lish m a g a n . M asalan, P lutarxning «Aleksandr», P oliyenning 
«G 'arbiy hiylalar» nom li asarlarida bu o ‘lkadagi m ustahkam devorlar bilan 
o ‘ratgan m u h tash a m shaharlar grek-m akedonlam i hayratda qoldirgan. Chunki 
M arkaziy Osiyo o ‘sha davrdayoq «Shaharlar o'lkasi» nomini oigan. Arrianning 
ko'rsatishicha, S o'g'diyonadagi deyarli b a rc h a shahar va qishloqlar m ustahkam
devor bilan o 'ra b olingan edi. Aleksandr M akedonskiy bu shahar va qishloqlam i 
faqat o ‘zining to s h o ta r qurollari bilangina ishg‘oI qilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuningdek, M arkaziy Osiyoda yashagan xalqlarning tem irdan yasalgan 
qurollari nihoyatda chidam li va bejirim bo llgan. O ltin idishlardan buyum o ‘m ida 
foydalanganlar. O ltin u lar u ch u n qim m atli ah am iyatga ega b o lm a g a n . Y ustin 
o'zin in g «Pom pey Trog epitom i» nom li asarida skiflam ing kum ush va oltindan 
hazar qilishlarini yozadi.
Strabon esa o ‘zining m ash h u r «Geografîya» asarid a turkiy qabilalardan 
yana b in - qadimgi saklam ing urf-odatlari, bayram lari va diniy qarashlariga 
qisqacha to ‘xtalib o ‘iadi. U ning yozishicha, «Saklar o ‘z!ari e ’tiqod qiladigan 
m a budalarga atab m ustahkam devorli butxona (ib o d atx o n a) quradilar va bu 
butxonada «Sakalya» nom li bayram larini nishonlaydilar*.
Shuningdek, Y ustin o z asarida qadim ajdodlarim izning k o ‘chm anchi hayot 
kechirishi natijasida tabiatning turli hodisalariga d u c h kelib, osm on jism larining 
o ‘zgarishi, fasllar alm ash in u v i, inson hayoti va ta b ia t o ‘rtasidagi o ‘zaro
aloqadoriik siriarini bilishlarini k o ‘rsatib beradi. U n in g fikricha, skiflar tug‘m a 
donjshm and b o lish g a n . «Juda qiziq holatga d u ch kelasan. y unonlar uzoq 
y illa ro 'q ib o 'ig an a olm agan donishm andlik va falsafiylikni skiflarga tabiatning 
o ‘zi in ’o m qilgan», — deb yozadi Yustin.
A leksandr M aked o n sk iy n in g M arkaziy O siyo h u d u d la rin i zabt etishi 
natijasida yunonlar bilan m ahalliy xalqlar, Y evropa bilan Osiyo o ‘rtasida o ‘zaro 
iq tis o d iy -m a d a n iy a lo q a la r v u ju d g a k e lg an . Y u n o n la r o siy o lik la rn in g
m adaniyatiga, osiyoliklar esa y u n o n lar m ad an iy atig a qiziqish bilan q aray
boshlaganlar. M akedonskiy q o 'sh in lari bilan b o sq in ch ilik va qirg'in urush 
dahshatlari kirib kelgan b o is a , shu bilan birga, o ‘ziga xos yunon m adaniyati 
h a m kirib kelgan. Y unon tili davlat tili hisoblangan. Y u n o n yozuvi hatto islom 
dini kirib kelgunga q ad ar h a m m uom alada bo'lgan.
Qadimgi M arkaziy Osiyo xalqlari va shim olda yashovchi turkiy qavm lam ing 
diniy qarashlarida yagonalik mavjud bo lg an . Buni qadim gi yunon, xitoy, arm an 
tarixchilari va «Avesto» m atnlari orqali aniqlash m u m k in . M asalan,’ yunon 
tarixchisi G erodot o ‘zining «Tarix» kitobida «m assagetlar ichida u lu g la n g a n
yagona xudo — bu Q uyoshdir, Q uyoshga ular otlam i qurbonlik qiladilar, chunki 
xudoga dunyodagi eng u chqur jo n liq n i qurbon qilish lozim deb o ‘ylaydilar», 
deb qayd etgan.
Zardushtiylikning m uqaddas kitobi «Avesto»da h a m (ayniqsa, Yasna va Yasht 
kitoblarida) ilohiy kuch-qudratga ega b o lg a n Q uyosh b a rc h a narsalarga jo n va 
k u c h -q u w a t beruvchi oliy iloh ekanligi ta'k id lan ad i: