Mühazirə müəllimi: Dos. H. H. Həsənov

KitabYurdu.az 
171

---

2. Məhsul istehsalı məqsədlərinə material-istehsal ehtiyatların bilavasitə emalı 
prosesində əmələ gələn, işin yerinə yetirilməsi, xidmət göstərilməsi və onların satışı, 
habelə əmtəələrin satışı prosesində (əsas vəsaitlərin və digər dövriyyədənkənar 
aktivlərin saxlanılması və istismarı və habelə onların saz vəziyyətdə saxlanılması üzrə 
xərclər: kommersiya, idarəetmə xərcləri və s.) əmələ gələn xərclər.
Adi fəaliyyət növləri üzrə xərclərin formalaşması zamanı onların aşağıdakı 
elementlər üzrə qruplaşdırılması təmin edilməlidir: 
1.
Material məsrəfləri; 
2.
Əməyin ödənilməsi məsrəfləri; 
3.
Sosial ehtiyatlara ayırmalar; 
4.
Əsas fondların amortizasiyası; 
5.
Sair məsrəflər. 
Müəssisənin adi fəaliyyət növündən maliyyə nəticələrini müəyyən etmək 
məqsədilə məhsulun, işin, xidmətin maya dəyəri hesablanır, bu da adi fəaliyyət növü 
üzrə xərc bazası əsasında formalaşır. 
Sair xərclərə əməliyyat, satışdankənar və fövqəladə xərclər daxildir.
Əməliyyat xərcləri aşağıdakılardan ibarətdir: 
1. Müəssisənin (təşkilatın) haqqı ödənilməklə müvəqəti istifadəyə verilməsi ilə 
(müəvəqqəti sahibliyə və istifadəyə) bağlı xərclər; 
2. Ixtiraya patentlər, sənaye nümunələri və digər intellektual mülkiyyət 
növlərindən irəli gələn hüququn haqqı ödənilməklə verilməsi ilə əlaqədar xərclər; 
3. Başqa müəssisələrin (təşkilatların) nizamnamə kapitalında iştirakı ilə əlaqədar 
xərclər; 
4. Əsas fondların və digər aktivlərin (xarici valyutadan başqa), əmtəələrin, 
məhsulların satışı, sıradan çıxması və digər silinməsi ilə əlaqədar xərclər; 
5. Müəssisənin (təşkilatın) onlara verilmiş pul vəsaitlərinlən (kreditlər, borclar) 
istifadəyə görə ödədikləri faizlər; 
KitabYurdu.az 
172

---

6. Kredit təşkilatları tərəfindən göstərilən xidmətlərin ödənilməsi ilə əlaqədar 
xərclər; 
7. Sair əməliyyat xərcləri. 
Satışdankənar xərclərə aiddir: 
1. Müqavilə şərtlərini pozmağa görə cərimələr, penyalar, dəbbə pulu; 
2. Müəssisə (təşkilata) dəymiş zərərin ödənilməsi; 
3. Hesabat ilində etiraf edilmiş keçmiş ilin zərərləri; 
4. Iddia müddəti bitmiş debitor borclarının, tutulmaq üçün qeyri-real olan digər 
borcların məbləği; 
5. Məzənnə fərqi; 
6. Aktivlərin (dövriyyədənkənar aktivlər istina olmaqla) ucuzlaşması məbləği; 
7. Sair reallaşdırılmamış xərclər. 
Fövqəladə xərclərə təsərrüfat fəaliyyətinin fövqəladə vəziyyətinin nəticəsi kimi
əmələ gələn (təbii fəlakət, yanğın, qəza, əmlakın milliləşdirilməsi) xərclər aid edilir. 
Təcrübədə ticarət və tədarük müəssisələrində gəlir (ümumi) əmtəələrin satışından 
daxilolmalar ilə əmtəələrin alış dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Ticarət 
müəssisələrinin gəlirlərinin formalaşması mənbəyi aşağıdakılardır: 
1. Maddi istehsal sferasında yaradılan və ticarətləri və s. vasitəsilə əmtəə tədavülü 
dairəsinə verilən izafi məhsulun bir hissəsi; 
2. Tədavül sferasında ticarət işçilərinin əməyi ilə yaradılmış izafi dəyərin bir 
hissəsi. Praktiki olaraq ticarət fəaliyyəti üzrə gəlirlər ticarət güzəşti, əlavəsi, üstəliyi, 
komision mükafatı və büdcədən ödəmələr hesabına əmələ gəlir. 
Müəssisə və təşkilatlarda məsrəflərin idarə edilməsi məqsədi üçün xərclər ayrı-
ayrı maddələri üzrə nəzərə alınır.
KOMERSIYA MÜƏSSISƏLƏRININ MƏNFƏƏT VƏ RENTABELLIYI 
Mənfəət məhsul (əmtəə və xidmətin) satışından gəlirlərin həmin məhsulun (əmtəə 
və xidmət) istehsalı və satışı xərclərindən artığını ifadə edir. Başqa sözlə, müəssisənin