Abdulla sher axloqshunoslik
Ekzistensiyachilik axloq falsafasi
Yüklə 10,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3. Ekzistensiyachilik axloq falsafasi
XX asr axloqiy tafakkurida ch u q u r iz qoldirgan falsafiy-axloqiy yo nalishlardan yana biri ekzistensiyachilikdir. Ekzistensiyachilik insonni, eng aw alo, о z hayotini insoniylik vazifasini bajarish uchun qurbon qilgan mavjudot sifatida olib qaraydi. Bir jih atd an b u n d ay qarash an anaviydek, barcha asrlarda ham ilgari surilgan nuqtayi nazardek tuyuladi. Aslida esa unday emas. G ap shundaki, awalgi an ’anaviy qarashlarda insonning o ‘z hayotini www.ziyouz.com kutubxonasi qurbon qilishi «oliy manfaatlar» yuzasidan ro‘y beradi: inson ideal, umumtarixiy maqsadlar o ‘zini fido etishga arzishini tushunadi. Qurbon bo‘lishga tayyorlik, demak, insonning ibtidodagi belgisi emas, balki uning aql bilan ish ko‘rishi oqibatida ro‘y beradigan hodisa sifatida olinadi. Ekzistensiyachilik esa fidoyilikni insonning ibtidodagi xususiyati, uni belgilovchi oddiy hodisa deb qaraydi. Ular, inson o ‘z hayotini nim agadir baxsh etmasdan mavjud bo‘lolmaydi, degan fikrni ilgari suradilar. Bu fldoyilik esa aynan barcha ijtimoiy barqaror qadriyatlar barbod b o ‘lganda, inson o ‘zi uchun munosib og‘ir, muqaddas bir yukni xuddi rizqi kabi izlagan bir paytda yuz ko‘rsatadi. Inson o ‘z nazoratidan chiqib ketgan, noratsional voqea-hodisalar girdobiga tushib qolgan paytid a qanday m a’naviy sabrga, chidam ga ega b o ‘lishi kerak? Ekzistensiyachilikning bosh muammosi mana shu. Ekzistensiyachilik borasida dastlabki qadamni Kirkegaard qo‘ygan b o ‘lsa, uning asoschisi olm on faylasufi Martin Haydegger (1889—1976) hisoblanadi. Ekzistensiyachilik Haydeggerdan so‘ng ikki yo‘nalishda — diniy va dahriylik yo‘nalishlarida davom etdi. Diniy ekzistensiyachilikning eng yirik namoyandalaridan biri olm on faylasufi Karl Yaspersdir (1883 1969). U o ‘z asarlarida, xususan, «Zamonning m a’naviy holati»( 1932), «Falsafiy e ’tiqod»(1948) degan kitoblarida inson mavjudligini XX asrda qanday tushunish masalasiga to ‘xtaladi va bu mavjudlikning axloqiy jihatlarini tahlil etadi. Inson bilan hayvon orasidagi farq haqidagi, boshqacha qilib aytganda, insonning vujudga kelishi to ‘g‘risidagi masalani Yaspers eng muhim deb hisoblaydi. Insonni qandaydir bir boshqa narsadan keltirib chiqarish m um kin emas. Zero, u ham m a narsaning bevosita asosidir. Olamdagi bog‘liqlikning barcha turlari va barcha biologik taraqqiyot jarayonlari odam ning o ‘ziga emas, balki insoniy moddaga, insoniy materialga daxldor. «Inson doimo o ‘zi haqidagi o‘ylaganidan, bilganidan ko‘ra kattaroqdir. U ham ma hodisalarda bir xil bo‘lolmaydi; u — yo‘ldir», — deydi faylasuf. Bu fikr ham butun insoniyatga, ham alohida odamga taalluqli. Hech qachon inson haqida uzil-kesil xulosa chiqarish, uni na umum iy tarzda, na alohida odam sifatida to ‘liq tushunish mumkin emas. Yaspersning fikriga ko‘ra, insonga hayvondan «taraqqiy topgan» jonzot deb qarash noto‘g‘ri. Chunki bilish uchun hammasi tushunarli Yüklə 10,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|