Abdulla sher axloqshunoslik

1 Ясперс К. Смысл и назначение истории. М ., «Политиздат», 1991. С. 378.
170
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lishi kerak, bilish bilinadigan chegaradan nariga chiqolm aydi, 
bilishdan tashqarida bilish uchun hech narsa yo‘q. Bilish olam da mavjud 
bo‘lgani holda olamni tushunib yetolmaydi. T o‘g‘ri, m atem atika, tabiiy 
fanlardagi kabi universal bilish tevarak-atrofda hozir b o ‘lgan nim anidir 
ilg ab olishi mumkin, lekin voqelikni hech qachon yaxlitligicha bila 
olmaydi.
Insonning haqiqiy qadriyati u yaqin turgan tur yoki xili bilan emas, 
balki o ‘zgartirib va almashtirib b o ‘lmaydigan tarixan yakkaligi bilan 
bogMiq. H ar qanday alohida insonning qadriyati muayyan odamlarga 
u m u m iy in s o n iy m e zo n n i s h a k lla n tir is h d a b ir - b i r i n i o ‘z a ro
almashtiradigan material sifatida qaralmaganidagina daxlsiz b o ‘ladi.
Barcha odamlarning tengligi g ‘oyasi butunlay noto‘g ‘ri. Zero, gap 
odam larning ruhiy tadqiqotga b o ‘y beradigan mavjudot sifatidagi fe’l- 
atvori va qobiliyati haqida bormoqda. Am m o bu ijtimoiy voqe sifatida 
ham to ‘g‘ri emas, nari borganda, odam lar qonun oldida teng imkoniyat 
va teng huquqqa ega bo‘lishIari mum kin. Mohiyat jihatidan barcha 
odamlarning tengligi faqat va faqat ularning har biriga, erkinlikdan 
kelib chiqqan holda, axloqiy hayot orqali Xudoga y o i ochiladigan 
te ra n lik d a m a v ju d d ir. Bu in s o n iy b ilim b ila n o ‘r n a tilib va 
obyektivlashtirib bo‘lmaydigan qadriyatlar tengligi, abadiy ruh sifatidagi 
yakkaliklar qadriyatlari tengligidir. Bu insonga jannat yoki d o ‘zaxdan 
joy karomat qiluvchi tenglik, d a ’vo va abadiy hukm tengligidir. Bu 
tenglik insonni faqat vosita deb qarashga yo‘l qo'ymaydigan, balki unga 
birdan-bir maqsad sifatida munosabat qilishni talab etadigan, har bir 
insonga hurm at-ehtirom ni anglatadigan tenglikdir.
Insonning ekzistensiya tarzida o ‘z erkini — transtendensiya n e ’matini 
ко rishi muhimdir. 0 ‘shanda inson borlig‘ining erki transtendensiya 
rahbarligida uning barcha imkoniyatlari moyasiga aylanadi; ana shu 
transtendensiya — Yakkayu Yagonaning sharofati bilan inson o ‘z xususiy 
y ak k alig ig a e rish ad i. Bu r a h b a rlik d u n y o d ag i b a r c h a b o sh q a
rahbarliklardan ajralib turadi, chunki u obyektiv, bir m a’noli b o ‘la 
olm aydi; u insonning to ‘la erkinligiga m os tushadi, zero, u o ‘z 
e tiqodining erki bilangina yuzaga chiqadi. Tangri d a’vati a n ’analar va 
tevarak-atrofdagi dunyoga yuz ochgan yakka inson uchun xuddi o ‘z 
e tiqodi sifatida yangraydi. G archand inson Xudo nimani xohlayotganini 
bilishda obyektiv kafolatga ega b o ‘lm asa-da, o ‘z ichki teranligidan kelib 
chiqib, qaror qabul qilar ekan, u Tangri irodasiga bo‘ysundim , deb 
hisoblaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xudoning rahnamoligi insonning o‘z faoliyati haqidagi mulohazasi 
orqali amalga oshadi. Bunday mulohaza kishini harakatdan to xtatadi, 
harakatga undaydi, xatolarini tuzatib turadi. Biroq, aslida, inson hech 
qachon butunlay va faqat o ‘z mulohazalariga suyanishi mumkin emas. 
Unga boshqalarning m ulohazalari ham zarur. G archand bam a ni 
kishilarning mulohazalari bu hayotda inson erisha oladigan yagona 
yo‘llanma esa-da, biroq u oxir-oqibatda hal qiluvchi omil bo‘la olmaydi. 
Xudoning hukmigina hal qiluvchi xususiyatga ega. Ammo insonda, 
haqiqatan ham bu men o ‘zimmanmi, eshitgan da’vatim rostdan ham 
asl m anbadan kelyaptimi, degan xavotir hech qachon yo‘qolmaydi. 
Ana shu xavfni anglash o ‘sib boruvchi erkinlikning zamondagi sharti 
bo‘lib qolaveradi: «U ishonchning qat’iyligini inkor etadi, о z fikrini 
ham m a uchun talab darajasida umumlashtirishni taqiqlaydi va shu bilan 
aqidaparastlikka yo‘l qo'ym aydi»1. Zero, o'ziga to ‘liq ishonch man 
etiladi. Haqlikka mutlaq ishonch, kibr olamiy haqiqatni yo‘qotishga 
xizmat qiladi. Shunday qilib, Xudoning da’vati zam onda insonning 
o ‘zi haqidagi fikri sifatida ifodalanishi mumkin. Lekin u d a’vatni faqat 
oliy, ulug‘vor holatlardagina eshitishi mumkin. Biz ana shu holatlardan 
kelib chiqib, ana shu holatlarga intilib yashaymiz.
Xulosa qilib aytganda, Karl Yaspers qarashlarida an’anaviy m a’naviy 
merosni egallash inson axloqiyligi darajasini belgilovchi omil sifatida 
namoyon bo ‘ladi.
E kzistensiyachilik axloqshunosligining eng k o ‘zga ко ringan 
n am o y an d ala rid an yana biri J a n -P o l S a rtrd ir (1905—1980). U 
ekzistensiyachilikning dahriylik yo‘nalishiga mansub faylasuf, yozuvchi, 
siyosatshunos sifatida mashhur.
Sartrning fikriga ko‘ra, inson eng awalo, subyektiv kechinmalar 
orqali yaralgan loyihadir. Bu loyihagacha hech narsa mavjud emas, aql 
bovar qiladigan samovotda hech narsa yo‘q; borlig‘ining loyihasi qanaqa 
b o ‘lsa, inson ham shunaqa. Agar mavjud b o ‘lish haqiqatan ham
mohiyatdan aw al tursa, unda inson o ‘zining borligi uchun mas uldir. 
S hunday qilib, ekzistensiyachilik, birinchi navbatda, har qanday 
insonning hukmiga uning borligini havola qiladi va mavjudligi uchun 
to ‘liq mas’uliyatni uning o ‘ziga yuklaydi.
Bu borada fikr yuritib, Sartr shunday deb yozadi: «Biroq biz insonni 
mas’uldir, deganimizda, bu — faqat uning o ‘z shaxsiyatigagina javobgar,