Abdulla sher axloqshunoslik

1 Ibn Sino. Abu Said Abul Xayr M ehaniy bilan munozara. A.Zohidiy taijimasi.
«Sog‘lom avlod uchun» jurnali, 1996-yil, 5—6-sonlar.
2 Abu Homid G'azzoliy.
Ayo 0 ‘g ‘lon! A.Zohidiy taijimasi. A.Sher tahriri ostida.
«Maktabgacha tarbiya» jurnali, 1993-yil, 9—10-sonlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I m o m G ‘azzoliy niyat m asalasida ham o ‘ziga xos fikrlar bildiradi. 
U niyatni yurakning ikki narsa — bilim va h a ra k a t qam rovidagi sifati 
deb t a ’riflaydi. Bilim niyatdan oldin tu radi, u n iyatn ing ildizi va sharti 
hisoblanadi. H arakat esa niyatdan keyin tu rad i. U ni niyatning mevasi 
va b u to g ‘i deyish m um kin. H a r b ir erkin tan la n g an harakat uch narsa
— b ilim , ixtiyor etish va qobiliyat yordam ida ro'y o b g a chiqadi. Z ero, 
inson bilm ay turib — xohlam aydi, xohlam as ek an — harakat qilm aydi; 
s h u n in g u c h u n ix tiy o r e tm o q lo zim . Ix tiy o r e tis h h o d isa si yuz 
bergandagina navbat qobiliyatga keladi va qobiliyat inson a ’zolarini 
harakatga tushirishga kirishadi. D em ak, niyat o ‘rtalikdagi sifatdir.
N iy a t ta s a w u f ax loqshunosligida b a ’z an h a ra k a td a n ham k atta 
aham iyat kasb etadi. Agar yaxshi niyat qilinsa-yu, lekin inson ixtiyoriga 
bog 'liq boMmagan sabablar tufayli u ro ‘yobga ch iq m ay qolgan b o ‘lsa, 
bu nday niyat am alga oshgan deb hisoblanadi. S h u n d ay qilib, h a r bir 
harakat o ‘zini uyg‘otadigan niyatga b o ‘ysunadi, zero , u o ‘z zaruriyatini 
o ‘sha niyatdan oladi.
T a s a w u f axloqshunosligida mavlaviya tariq atin in g asoschisi, buyuk 
shoir va faylasuf Jaloliddin Rumiy (1207—1273) o 'z ig a xos o ‘ringa ega. 
Axloq m asalalari uning «M asnaviyi m a ’naviy», «Ichindagi ichindadir» 
kabi asarlarida ko‘rib o ‘tiladi. Bu jih atd an ayniqsa «Ichindagi ichindadir» 
falsafiy risolasi alohida e ’tiborga sazovor.
Jalo lid d in Rum iy G ‘azzoliy kabi tom m a ’nodagi faylasufdir, islom 
falsafasiga ulkan hissa q o ‘shgan ulug‘ m utafakkirlardandir. Shu bois 
Rum iy sh e’riy merosining tarjim oni va tadqiqotchisi, ingliz sharqshunosi 
R. N ikolsonning: «Rum iy sh o ir va m istik, u faylasuf h am , m utafakkir 
ham em as», degan fikriga m utlaq o q o ‘shilib b o ‘lm a y d i‘ . V aholanki, 
u n d a n b ir asrdan ko‘proq vaqt a w a l buyuk o lm o n faylasuf] Hegel uch 
jildlik «Falsafiy fanlar qom usi» asarining u ch in ch i jild id a shunday deb 
yozadi: «Agar, chunonchi, qoim m aqom Jalo lid d in R um iyda qalbning 
Yakkayu-yagona bilan birlashuvi birinchi o ‘ringa chiqarilar va m uhabbat 
sifa tid a ta lq in e tila r ek a n , m a z k u r ru h iy b irlik c h e k la n g a n lik va 
odatiylikdan yuksalganlikni, tabiiy va ruhiy jih atn in g ustunligini nam oyon 
qiladi...»2. S hundan so ‘ng H egel R um iyning R yukkert taijim asidagi 
sh e’riyatidan bir necha p a rc h a la r keltiradi. D em ak , uning fikricha,