X alqqa xizm atda bo'lm agan odam Haqqa xizm at qildim deb aytolmaydi.
P arvona bilan
sham ni misol keltirib, u bu b o rad a shunday deb yozadi:
«Xuddi shunday xalq bilan qiziqm agan, aksincha, u n d an noligan, uning
u c h u n jo n in i kuydirm agan inson — inson em asdir.
U H aqni anglab,
his etsa h am , u tu sh u n ib , id rok etg an H a q — H aq em as. In so n
ishlam oqdan, g‘ayrat ko‘rsatm oqdan qochm agan, A lloh ulug‘ligi atrofida
tinim siz, huzursiz aylangan kishidii»1.
Shunday qilib, Rum iy ilgari surgan
haqparvarlik g'oyasi naqshbandiya tariqatidagi haqparvarlikka juda yaqin:
xalqparvar boMmasdan turib, xudbinlarcha y o n d ashuv orqali haqparvar
b o ‘lish m um kin em as, faqat bu dunyodagi ezgu a ’m ollargina,
insonni
H aq q a yaqinlashtiradi, ban da o ‘zini o'zgalarga ezgulik istash orqaligina
yaxshilab boradi. «Zohiriy m ash g‘ullik b o tin iy m ash g‘ullikka m one
b o ‘lolm aydi»2. Aksincha, botiniy m ashg‘ullikning voqe b o ‘lishi yo‘lida
xizm at qiladi, zinadagi bosqich vazifasini o 'tay d i; zohiriy m ashg'ullik
q a n c h a lik ezguliklar bilan y o ‘g ‘rilgan b o ‘lsa, b o tin iy m ash g ‘ullik
s h u n c h alik m ukam m allashib boradi. G ‘arb falsafasi nam oyandalari
R um iyni buyuk faylasuf sifatida e ’tiro f e ta d ila rm i-y o ‘qm i, bundan q a t’i
nazar, uning ta ’sirini ju da ko‘p falsafiy yo‘nalishlarda yaqqol ko‘rishim iz
m um kin. C hun o nchi ezgulik va yovuzlikning bir-biriga o ‘zaro ta ’siri
b o rasid a g i R um iy fikrlari u lu g ‘ rus faylasufi N . B erdyayev
axloq
falsafasid a, in so n n in g o ‘zg a ru v c h a n lig i h a q id a g i R um iy t a ’lim o ti
K.Y aspers va J-P . Sartr qarashlarida ko ‘zga tashlanad i. C hu no nch i,
b uyuk olm on ekzistensial faylasufi K arl Y aspers: «Inson... ham m a
hodisalarda bir xil b o ‘lolm aydi; u — yo‘ldir»3, d e r ekan, bu fikr Mavlaviy
qarashlarining zam onaviy talqini ekanini ilg‘ab olish qiyin emas.
Rum iy falsafasining c h o ‘qqisi — uning inson m azhablar janjanlaridan
yuksak turishi lozim ligini t a ’k id lash i, z a m o n a v iy
falsafiy til bilan
aytganda, tolerantlik (bag‘rikenglik) g ‘oyasini ilgari surishidir. Z ero,
inson m azhablar va dinlar uch u n yaratilm ag an , aksincha, ular inson
u c h u n yaratilgan. U ning quyidagi so ‘zlari
hozirgi ku nd a ham , xuddi
o ‘sha davrdagidek, o ‘zini islom yoki nasroniylik dinining qahram oni
qilib k o‘rsatishga urinuvchi b a ’zi kaltabin aqid aparast (fundam en tal
ist), ekstrem ist kimsalarga Q u r’oni karim talab in i eslatuvchi guldirak
sifat ovozdek yangrab turadi: «Siz q anday qilib d in n i b ir qilasiz? Bu
Dostları ilə paylaş: