Abdulla sher axloqshunoslik

1 Макиавелли H. Государь. М ., «Планета», 1990. С. 49—50.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«...Tajribadan shuni bilam izki, bizning d avrim izda ulug‘ ishlarni 
am alga oshirishga faqat bergan so‘zining ustidan chiqm aslikka uringan 
va kerak odam ni laqillatib ketishni uddasidan chiqqanlargina erishgan; 
b undaylar o xir-oqibatda rostgo‘ylikka intilgan hukm dorlarga nisbatan 
juda katta yutuqlarni q o ‘Iga kiritganlar.
Shuni bilish kerakki, dushm anga qarshi ikki y o ‘l bilan kurashish 
m um kin: biri — q o n u n yo‘li, ikkinchisi — kuch ishlatish. B irinchisi — 
insonga, ikkinchisi — yirtqichga xos; am m o birinchisi yetarli natija 
berm aganligi uch un k o ‘pincha ikkinchi yo‘lga m urojaat qilishga t o ‘g ‘ri 
keladi. B undan chiqadigan xulosa shuki, h u k m d o r h a m inson, ham
yirtqich tabiatini o ‘zida mujassam etm og ‘i kerak.
Y irtqich lar orasid a h u k m d o r ikkitasiga o ‘xshash u c h u n harak at 
qilm og‘i zarur: bulam ing biri — arslon, ikkinchisi — tulki... G ap shundaki, 
oqil hukm dor o ‘z bergan va’dasini bajarishga d o im h am intilishi shart 
em as. C hunki o d am lar o ‘lib-tirilib va’dani bajarish uch un urinishga 
arzim aydi, ularning o ‘zlari va’dalarida turm aydi. V a’dani buzish uch un 
esa d o im o b a h o n a to p s a b o ‘lad i. Q a n c h a d a n - q a n c h a t in c h lik
shartnom alari, q a n c h ad a n -q an c h a kelishuvlar h u k m d o rla r so ‘zlarining 
ustidan chiqm aganlari uchun am alga oshm ay qolgan. B unda kim d a- 
kim tulkilik qilgan boMsa, o ‘sha yutib ketgan. L ekin yolg‘o n n i ham
eplash kerak, qotirib q o ‘yish lozim: chuv tu shadigan od am esa d oim o 
topiladi»1.
D arhaqiqat, yuzaki qaraganda, M akiavellining bu fikrlari axloqiylik 
nuqtayi nazaridan hech bir m ezonga to ‘g ‘ri kelm aydigandek k o ‘rinadi. 
Aslida esa unday em as. Buni anglash uch u n quyidagi om illarni nazarda 
tu tm o q lozim.
Birinchidan, m utafakkir o ‘z Vatani Italiyani ozod va birlashgan holda 
k o ‘rishni istaydi. Bu ezgu y o ‘lda V atan du sh m an larin i aldash, ularga 
bergan so‘zining ustidan chiqm aslik ozodlik va birlikka olib keladigan 
vosita sifatida nam o yon b o ‘ladi, ya’ni ezgulik h a m d a ulug‘vor orzular 
tantanasi y o'lida xizm at qiladi.
Ikkinchidan, ju d a k o ‘p o ‘rinda M akiavelli «yangi hukm dor» iborasini 
ishlatadi. Yangi h u k m d o r, t o ‘g ‘rirog‘i, yangi pay d o b o 'lg a n davlat 
hukm dori quvlik va q a ttiq q o ‘llik siyosatini olib b o rm asa, davlatni h am , 
m am lakatni h am , m ustaqillikni ham saqlab q ololm aydi, y a’ni o ‘tish