Ўzbekiston respublikasi

6. Sezgi turlarining psixologik tavsifi 
Psixologiya fanida uchta katta gurush (turkum)ga ajratilgan sezgilar 
(eksteroreseptiv, prioreseptiv, interoreseptiv) o’z navbatida quyidagi turlarga 
bo’linadi:
1. 
Ko’rish sezgilari.
2. 
Eshitish sezgilari.
3. 
Shid bilish sezgilari. Eksteroseptiv 
4. 
Ta'm bilish sezgilari 
5. 
Teri sezgilari.
6. 
Muskul-sharakat (kinestetik).
7. 
Statik sezgilar Proprioseptiv 
8. 
Organik sezgilar. Interoseptiv 
6.1. Ko’rish sezgilari. 
Inson tomonidan rang va yoruqlikni sezish ko’rish sezgilari tarkibiga kirib, 
seziladigan ranglar esa xromatik va axromatik turlarga bo’linadi.

---

52 
Psixofiziologik qonuniyatga binoan yoruqlik nurlari uchburchak shisha 
prizma orqali o’tib singanda shosil bo’ladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, 
ular kamalak ranglar shisoblanadi va tarkibiga qizil, zarqaldoq, sariq, yashil, 
shavorang, ko’k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Biroq mazkur ranglarning turlari, 
ko’rinishlari tabiatda xilma-xil va nishoyatda ko’pdir. Odatda oq rang, qora rang, 
kul rang va ularning turlicha ko’rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.
Ko’rish sezgilarining organi-ko’z shisoblanib, u ko’z soqqasi va undan 
chiqib keladigan ko’ruv nervlaridan tashkil topgandir. Ko’z soqqasini tashqi 
tomirlari va to’r pardalari o’rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo’lmagan oq qismi 
sklera yoki qotgan, qattiq parda deb nomlanadi, uning old tomoniga joylashagn bir 
muncha qavariq qismi tiniq muguzparda bo’lib, uning oldingi qismi rangdor parda 
deb ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan, uning tovlanishiga qarab, 
odamlarda ko’z ko’k, qora, sariq jilo beradi va ularni biz ko’k ko’z, qo’y ko’z, qora 
ko’z va shokazo deb ataymiz. Rangdor pardaning o’rta qismida yumaloq teshik 
mavjud bo’lib, biz uni qorachiq deb ataymiz. Xuddi shu teshik orqali ko’z ichiga 
yoruqlik nurlari kiradi. Kelayotgan, tushayotgan, ajrayotgan yoruqlikning ozligi 
yoki ko’pligiga qarab, qorachiq kengayishi yoki torayishi jarayonlari shukm suradi.
Ko’zlarning uchunchi pardasi to’r parda deb nomlanib, u ko’z soqqasining 
deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. Qorachiq bilan rangdor pardaning orqasida 
ikki tomoni qavariq, tiniq jism ko’z gavshari joylashgan bo’ladi, yoruqlik nurlari 
unda to’planib, so’ng sinadi va to’r pardaga narsa yoki jismning aksi, surati 
tushadi. Xalqa shakldagi kipriksimon muskulning uzayishi yoki qisqarishi tufayli 
gavshar yo yassilanadi yoki qavariq sholigi keladi (jism ko’zdan uzoqlashtirilganda 
gavshar yassilanadi, ko’zga yaqinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi). Ko’z 
gavsharining mazkur shosiyati tufayli xosh uzoqda, xosh yaqinda bo’lmasin, 
narsalarning aksi gavshardan o’tib, so’ng to’r pardasiga tushaveradi. Ko’z 
soqqasining gavshar bilan to’r parda o’rtasidagi butun ichki yuza shishasimon 
jismi deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo’ladi.
To’r parda rang va yoruqlikni sezish uchun mushim ashamiyatga ega bo’lib, 
unda ko’ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarmoqlarning chekkada 
uchlarida tayoqchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv shujayralari 
mavjuddir. Inson ko’zining to’r pardasi 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 
millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. Kolbachalar yordami bilan 
xromatik (kunduzgi) ranglar ko’riladi, xolos. Tayoqchalar yoruqlikni yaxshi 
sezuvchan bo’lib, xira va qoronqi paytlarda o’z funksiyasini bajaradi, axromatik 
ranglarni aks ettiradi.
To’r pardaning eng sezgir joyi- sariq doqning asosan kolbachalar bilan 
to’lgan markaziy chuqurchasi shisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi 
shuni shammadan ravshanroq ko’ramiz. Ob'ektga tik qarash natijasida ko’z 
muskullari unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq doqga tushadi, 
bunday tarzdagi ko’rish to’qridan ko’rish deyiladi. Agarda narsalarning surati sariq 
doqdan tashqarida, ya'ni to’r pardaning bir joyida rang va yoruqlikni sezadigan 
tayoqchalar va kolbachalar mavjud emas, bu ko’ruv nervining ko’z soqqasidan 
chiqish joyi bo’lib, u yoruqlikdan ta'sirlanmaganligi uchun ko’r doq deb ataladi.

---

53 
Odam ko’zi ranglarni taxminan 380 millimikrondan 780 millimikrongacha 
uzunlikdagi to’lqinlarning ta'sirida sezadi: 1) 780-610 qizil rang; 2) 610-590 
zarqaldoq; 3) 590-575 sariq; 4) 560-510 yashil; 5) 480-470 shavo rang; 6) 470-450 
ko’k rang; 7) 450-380 binafsha rang seziladi. a) Ko’rish sezgilarining xossalari: 
1. Rangni toni (150 ga yaqin tuslari).
2. Ochiqlik (qora bilan oq rangda 200 gacha tus ajratiladi).
3. Rangning ravshanligi (600 ga yaqin).
4. Rangning quyuqligi (tongning yaqqolligi).
5. Ranglarning aralashib ketishi (turli uzunliklardagi yoruqlik nuri)
b) Ko’rish sezgisi jarayoni: 
Uch rangli sezish nazariyasi: 
1. 
1756 yilda M. V. Lomonosov asosiy qoidalarini bayon qilib bergan; 
2. 
100 yildan keyin nemis fizigi G. Gelmgols uni to’la isbotlab bergan.
3. 
Ushbu nazariyaga binoan, to’r pardaning kolbachalarida uchta asosiy 
element mavjuddir, ulardan birining qo’zqalishi qizil rang sezgisini ikkinchi 
birining qo’zqalishi yashil rang sezgisi va uchunchi birining qo’zqalishi binafsha 
rang sezgisi shosil qiladi. Nazariyaga ko’ra, yoruqlik to’lqinlari birdaniga uchta 
elementni bir xilda qo’zqatsa, oq rang sezgisini vujudga keladi. Lekin yoruqlik 
to’lqinlari ikki yoki uch elementga ta'sir qilsa-yu, ammo bu ta'sir bir tekis 
kechmasa, 
u 
sholda 
sezuvchi 
elementlardan 
shar 
birining 
qanchalik 
qo’zqalganligiga qarab, shar xil rang sezgilari namoyon bo’ladi.
Shozirgi zamon psixologiyasida ranglarni sezish yolqiz to’r pardasidagi 
jarayonlar bilangina emas, balki miya po’stida yuzaga keladigan boshqa jarayonlar 
bilan sham boqliq ekanligi to’qrisidagi ma'lumot mavjuddir. Zamonaviy 
ma'lumotlarga binoan, tayoqchalarda ko’rish purpuri degan maxsus modda borligi 
isbotlangan. Ko’zga yoruqlik ta'sir etganda ko’rish purpuri kimyoviy yo’l bilan 
parchalanib, tarkibiy qismlarga bo’linadi va mazkur jarayon ko’rish nervini 
qo’zqatib, yoruqlik sezgisi qosil qiladi, qoronqilikda esa purpur o’z funksional 
sholatini qayta tiklaydi.
v) Ko’rish sezgilarida maxsus shodisalar.
1. 
Rang kontrast (kuchsizlanish tufayli).
2. 
Shapko’rlik.
3. 
Rang ajrata olmaslik (traxoma)-kunduzgi va tungi shayvonlar.