Ўzbekiston respublikasi

3. Diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari
(retikulyar tizimsi aktivasiyasi) 
Shozirgi zamonda diqqatning neyrofiziologik mexanizmlarini tadqiq etish, 
ko’p jishatdan psixik jarayonlar kechishining tanlovchanlik xususiyatiga boqliqdir. 
U faqat qo’zqalishing optimal darajasi mavjud bo’lgan miya po’stining uyqoq 
(tetik) sholati orqaligina ta'minlanishi mumkin. Miya po’stining uyqoqlik darajasi 
po’stda zarur mexanizm (tonus) bilangina ta'minlanib, bosh miyaning tepa 
stovolida normal munosabatni saqlovchi ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani 
aktivlashtirish faoliyati bilan uyqunlikka egadir.
Ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasi miya po’stloqiga 
organizmdagi jarayonlarning almashishini ta'minlovchi impulslar olib borib, 
uyqoqlik sholatini yuzaga keltirib turadi. Bunda ekstroreseptorlar tashqi 
qo’zqatuvchilar yordamida tashqaridan kirib keluvchi informasiyalarni oldin 
stvolning tepa bo’linmasiga shamda ko’rish tepaligining yadrosiga, keyin esa bosh 
miya po’stiga olib boradi.

---

141 
Biroq miya po’stining optimal tonusi va uyqoqlik (tetiklik) xolatini 
ta'minlash faqat ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyaning aktivasiyasiga boqliq emas. 
Balki bu narsa tushuvchi retikulyar shaklsiya faoliyatiga sham aloqadordir. 
Tushuvchi retikulyar tizimning apparati tolalari bosh miya po’stidan boshlanib 
(peshona va chakka qismlarining medial va medibazal bo’linmalarida), stvol 
yadrosi tomon, so’ng orqa miyaning sharakat yadrosi sari yo’nalishda sharakat 
qiladi. Shuning uchun tushuvchi retikulyar shaklsiyaning faoliyati juda mushim 
bo’lib, uning yordamida miya stvoli yadrosiga qo’zqalishni tanlovchi tizimsiga 
yetkaziladi, dastavval bu jarayon bosh miya po’stloqida yuz berib, murakkab bilish 
jarayonlari ontogenezida vujudga kelgan xatti-sharakatlarning murakkab 
programmasi tariqasida insonning ongli faoliyatining yuksak shaklsi mashsuli 
bo’lib shisoblanadi.
Shar ikkala retikulyar formasiyalarni tarkibiy qismlarining o’zaro ta'siri 
miyaning aktiv faoliyatini o’z-o’zini boshqaruvchi murakkab shaklsi bilan 
ta'minlaydi. Ular elementar, sodda biologik shamda murakkab, kelib chiqish 
jishatdan ijtimoiy stimulyasiya shaklsi ta'siri bilan o’rin almashtirib turadilar.
Aktivasiya jarayonini ta'minlashdagi bu tizimning mushim ashamiyati ko’p 
seriyadan iborat eksperimental dalillar bilan neyrofiziologlar Matun,
Djasper, Lindsli, Anoxin kabilar tomonidan tekshirilgan.
Bremer tajribasining ko’rsatatishicha, stvolning quyi bo’linmalarini kesish 
tetiklik (uyqoqlik) xolatini o’zgarishiga olib kelmaydi, lekin stvolning yuqori 
qismini kesish elektr potensiallarning asta-sekin paydo bo’lishi bilanxarakterli 
bo’lgan uyquni vujudga keltiradi.
Lindsli, sensor qo’zqatuvchini vujudga keltiruvchi mazkur signallar miya 
po’stloqiga borishni davom ettiradi, lekin po’stning bu signallarga javobi qisqa 
muddatli bo’lib, uzoq vaqtli turqun o’zgarishni amalga oshirmaydi. Ushbu 
dalillarning 
ko’rsatishicha, 
uyqoqlik 
(tetiklik) 
xolatini 
xarakterlovchi 
qo’zqalishning murakkab jarayonlarini vujudga keltirish uchun sensor impulslar 
oqimining o’zi kifoya qilmaydi. Shuning uchun retikulyar tizimsi aktivasiyasini 
qo’llab-quvvatlab turuvchi ta'sir zarur.
Lindslining psixologik tajribasiga qaraganda, ko’tariluvchi retikulyar 
shaklsiyaning aktivasiyasi natijasida stvol yadrosidagi qo’zqalish shayvonlarda 
sezgi chegarasini pasaytiradi, ular uchun oldin mumkin bo’lmagan ishni amalga 
oshirish imkoni yaratiladi, nafis farqlash (diffirensirovka) vujudga keladi: konus 
bilan uchburchak tasvirini aniqlash va boshqalar.
Doti, Ernandes Peon va boshqalarning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, 
ko’tariluvchi retikulyar formasiya yo’llarining kesilishi oldin mustashkamlangan 
shartli reflekslarning yo’qoloshga olib keladi. Biroq retikulyar shaklsiya yadrosini 
qitiqlashda, shatto qo’zqatish chegarasi atrofida bo’lsa sham shartli reflekslarni 
yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi muloshazalardan ko’rinib turibdiki, ko’tariluvchi retikulyar 
shaklsiyaning aktiv ta'siri (tetiklik) uchun zarur shart bo’lgan optimal sholat bilan 
miya po’stini ta'minlaydi.

---

142 
Jashon psixologiyasi fanida olingan (to’plangan) ma'lumotlarning aksariyati, 
ko’tariluvchi retikulyar formasiyaning aktivasiyasi ta'siri o’ziga xos tanlovchanlik 
xususiyatiga ega ekanligini ko’rsatdi. Retikulyar shaklsiya aloshida sensor 
jarayonlarning tanlab (saralab) aktivlashuvini barpo qilmasdan, balki bir qancha 
biologik tizimlarning tanlab aktivlashuvini ta'minlash zarur: ovqat, shimoya, 
orientir refleksi va xokazolar.
P. K. Anoxinning ko’rsatishicha, retikulyar shaklsiyaning aloshida qismlari 
mavjud bo’lib, ular turli biologik tizimlar faoliyatini aktivlashtiradi, shuningdek, 
shar xil farmokologik ta'sirga (agentlarga) nisbatan sezgirdirlar. Masalan: a) 
uretan-tetiklikni blokada qilib, uyquni keltiradi, b) aminazin-oqriq, shimoya qilish 
reflekslarini blokada qilib, tetiklikka befarq qoladi.
Demak yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, ushbu fikr va muloshazlarni 
bildirish mumkin: ko’tariluvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish ta'siri 
tanlovchanlikka ega bo’lib, bu tanlovchanlik asosiy biologik sistemalar 
xususiyatiga mos (munosib) tushib, organizmni aktiv faoliyat sari undaydi.
Tushuvchi retikulyar shaklsiyani aktivlashtirish mushim ashamiyat kasb etib, 
aktivlashtirish impulsi tolalari bosh miya po’stidan (peshona va chakka medial 
qismlaridan) boshlanib, undan stvolning yuqori bo’linmalari apparati tomon 
yo’naladilar. Olimlarning fikricha, mazkur tizim diqqatni oliy shaklsining 
fiziologik mexanizmlariga ta'sir etish nuqtasiga juda yaqin joylashgandir.
Jashon fanida anatomik ma'lumotlarga qaraganda, tushuvchi retikulyar 
shaklsiyaning tolalari bosh miya po’stining barcha uchastkalariga tarqalgan bo’lib, 
eng xususiyatlisi- bu peshona qismining medial va mediobazal bo’limlaridan 
boshlanib, to uning limbik oblastigacha davom etadi. Miyaning limbik zonasi 
(gippokamda) va bazal uchlaridagi neyronlar boshqa neyronlardan farq qiladi, 
natijada ko’rish va eshitish qo’zqatuvchilarining ayrim xususiyatlariga nisbatan 
javob reaksiyasini beradi. Mazkur neyronlar shar qanday qo’zqatuvchilarni 
kuchayishida emas, balki kuchsizlanishida sham aktiv sharakatni yuzaga keltiradi.
Bu sholatni o’rgangan kanadalik neyrofiziolog Djasper yuqorida ta'kidlab 
o’tilgan xususiyatlarni nazarda tutib, bu neyronlarni "yangilik neyronlari" yoki 
"diqqat katakchalari" deb nomlashni tavsiya qiladi. Uning fikricha, xayvonlarning 
signal kutish labirintdan chiqish yo’lini qidirishda, po’stning xuddi shu oblastlarida 
neyronlarning 60 foizi paydo bo’lib, aktiv razyadiga aylanadilar.
Agarda shayvonlarda tayyorgarlik sholatini boshqarishda limbik oblastning 
medial bo’linmasi va bazal boylamlari mushim rol o’ynasa, insonlarda esa 
murakkab faoliyat shaklsining asosiy markazi miyaning peshona (manglay) 
qismlari shisoblanadi. Ingliz fiziologi Grey Uolter o’z tadqiqotlarida aktiv kutish 
(masalan, sinaluvchining 3 yoki 5 signalni kutishi va unga javob tariqasida 
knopkani bosishi) sholatining shar qaysisi miyaning peshona qismida elektr 
tebranishni paydo qilishini va ular "kutish to’lqinlari"dan iborat ekanligini 
dalillaydi. Kutilayotgan signalning namoyon bo’lish imkoniyati ortganda bu 
to’lqinlar nisbatan kuchayadi, signallarning eshtimoli pasayganda esa, ular 
kuchsizlanadi yoki butunlay yo’qoladi. Ushbu sholat vujudga kelsa, signal paydo 
bo’lishini kutish ko’rsatmasi (instruksiyasi) bekor qilinadi.

---

143 
Miya po’stini peshona qismining aktivlik sholatini boshqarishda 
(regulyasiyasida) qanday rol o’ynashini dalillovchi tajriba M. N. Livanov 
tomonidan o’tkazilgan. M. N. Livanovning guvoshlik berishicha, shar qaysi aqliy 
zo’r berish (matematik topshiriqlarni yechish paytida) miyaning peshona qismida 
ko’p miqdorda sinxron tarzda ishlovchi nuqtalarni vujudga keltiradi, bu sholat 
topshiriq yechib bo’lgunga qadar saqlanadi, keyin o’z-o’zidan qoyib bo’ladi.
Miya po’stining peshona qismidagi sinxron tarzda ishlovchi punktlar 
barqaror xususiyatga egadir.
Yuqoridagi fikrlarga asoslangan sholda shunday xulosaga kelish mumkin. 
Miyaning peshona qismi qo’zqovchini vujudga keltirishda mushim ashamiyatga 
ega, chunki odamda aktivlik sholatining o’zgarishi unga bevosita boqliqdir. 
Shuning uchun shayvon yoki odam miya po’stining limbik oblastidagi 
qo’zqovchilarning kuchayishi tushuvchi retikulyar formasiya to’qimalari bo’ylab 
sharakat qiluvchi impulslar manbai shisoblanadi.
Jashonning yirik neyrofiziologlarining aksariyati, miya po’stining qismlarini 
qo’zqatish miya stvoli yadrosining elektr faoliyatida bir qator o’zgarish yasaydi va 
bular, o’z navbatida, orientir refleksini jonlanishga olib boradi, degan xulosaga 
kelishgan.
Tadqiqotchi S. N. Narikashvilining tajribasida bosh miya po’stining orqa 
qismlarini qo’zqatish natijasida ko’rish tizimsining ichkari bo’limlarining javob 
reaksiyasida sham keskin o’zgarishlar yuzaga kelishi ko’zatilgan. Miya po’stining 
sensomotor qismini qo’zqatish bilan sharakat tizimsining po’stosti bo’limlari 
faoliyatini susaytirish yoki kuchaytirish mumkin. Ba'zi bo’limlarni qo’zqatish 
orientir refleksi tarkibiga kiruvchi xulq reaksiyalari paydo bo’lishiga olib keladi.
Yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi tajriba Ernandes Peon tomonidan o’tkazilgan. 
Uning tadqiqotida miya po’stini qo’zqalish o’choqining kuchayishi tushuvchi 
retikulyar shaklsiya orqali o’tib butun stvol bo’ylab tarqalgan. Tajribada 
mushukning oyoqi ostiga sichqon yoki baliq tashlanganda, ularni xidlab ko’rsa, 
"shilq"etgan ovozga javob beruvchi eshitish nervi yadrosining aktiv elektr 
razryadlari yo’qolgan. Bu dalilning ko’rsatishicha, bosh miya po’stida qo’zqalish 
o’choqining vujudga kelishi miya stovoli faoliyatini to’sish yoki aktivlik sholatini 
boshqarish (regulyasiya qilish) imkoniyatiga ega.
Shunday qilib, bosh miya katta yarim sharlari po’stini uning stvoli bilan 
ikkiyoqlama boqlab turuvchi ko’tariluvchi va tushuvchi retikulyar tizim tanlab 
aktivlashtiruvchi ta'sirga ega bo’lib, organizm aktivasiyasining yuksak shaklsi 
bilan insonning ongli (mashnat, o’qish, kasbiy) faoliyatini ta'minlab turadi.
Shayvonlarda limbik po’stga ozor berish (ekstirpasiya) miya stvoli qismlari 
elektr faoliyatining keskin o’zgarishiga olib keladi va ularning xulqida nuqsonlar 
xosil qiladi. Buning oqibatida orientir refleksida patalogik jonlanish nomoyon 
bo’ladi, shuningdek, tanlovchanlik xususiyati yo’qoladi.
Kompleks metodlarga asoslangan shozirgi zamon biologiya, fiziologiya, 
neyrofiziologiya, psixofiziologiya, psixologiya fanlarida ushbu omil miya stvoli 
strukturasining po’st osti mexanizmlarini miya po’sti tormozlash ta'siridan xalos 
qilish deb basholanmoqda.

---

144 
Demak, diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari to’qrisida muloshaza 
yuritilganda, ko’tariluvchi retikulyar tizim bosh miya po’stiga impulslarni 
etkazuvchi, aktivasiyaning biologik shartlangan shaklsi ekanligini, tushuvchi 
retikulyar tizim esa impulslarning aktiv ta'sirini vujudga keltirish imkoniyatini 
ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.