Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари фани бўйича

Bojxona 
bojlari 
iqtisodiy 
mazmuni 
va 
ko’rinishlari
Iqtisodiy 
faoliyatni 
tartibga 
solishning 
bevosita 
usullari 
ichida 
bojxona 
bojlari 
va 
tariflari 
juda 
muhim 
hisoblanadi. 
Ular 
yordamida 
tashqi 
iqtisodiy 
aloqalarning 
tarkibiy 
qismlaridan 
biri 
bo'lgan 
tashqi 
savdo 
tartibga 
solinadi 
Tariflarni 
o'zgartirish 
orqali 
davlat 
eksport 
va 
importni 
rag’batlantirishi 
yoki 
qisqartirishi 
orqali 
umumiy 
ishlab 
chiqarish 
va istemol munosabatlariga ta’sir etishi mumkin. 
Bojxona 
boji 
- 
bu 
mamlakatga 
olib 
kelinayotgan 
yoki 
mamlakatdan olib chiqilayotgan tovar (ishlar xizmatlar) larga solinadigan majjburiy soliqdir. 
Xalqaro 
amaliyotda 
bojxona 
bojlarining 
turli 
xillari 
qo’llanadi 
va 
ularni 
hisoblash 
yo’llari. 
Undirish 
usuliga 
ko'ra 
guruhlanishini 
ko’radigan 
bo’lsak, 
mahsulotni 
bojxona 
qiymatiga 
nisbatan 
foizda 
belgilanadigan 
advalor 
hollar 
jahonda 
ko'proq 
tarqalgan. 
Shu 
sababdan 
ham 
bojning 
bu 
turi 
qo’llaniladigan 
mamlakatlarda 
mahsulotning 
boj 
qiymatlari, 
ya’ni 
advalor 
bojlarini 
hisoblashiga 
asos 
bo'lgan 
mahsulotning 
bojxona 
qiymatini 
(narxini) 
aniqlash 
usullarga 
каtta 
e’tihor 
beriladi. 
Boj 
qiymati 
import 
va 
eksport 
qiluvchi, 
tashuvchi 
yoki 
ularning 
ishonchli 
vakillari 
tomonidan 
mahsulotlar 
bayonnomasida 
ko’rsatiladi 
va 
shunga 
muvofiq 
hujjatlar 
bilan 
tasdiqlanadi. 
Ammo 
ba’zi 
hollarda 
bojxona 
mahsulotining 
e’lon 
qilingan 
narxini 
tan 
olmasligi 
va 
uni 
o‘zi 
mustaqil 
aniqlashi 
mumkin. 
Amaldagi 
qollanilayotgan 
usulga 
qarab 
mahsulot 
narxi 
20-25 
foiz 
hatto 
2 
martagacha 
ko’paytirilishi 
mumkin. 
Shuning 
uchun 
mahsulot 
narxini 
belgilashning 
muhimligi 
hisobga 
olinib, 
uni 
belgilash 
qoidalari 
tariflar 
va 
savdo haqidagi bosh bilimga (GATT) kiritilgan. 
Tashqi 
savdoni 
tartibga 
solishda 
o'ziga 
xos 
(spetsifik) 
usuliga 
ko’ra 
mahsulotning 
har 
bir 
o‘lchov 
birligidan 
(dona, 
klogramm, metr, metr kub va b.) undiriladi. Bundan tashqari yuqoridagi 
ikki 
usulni 
uyg'unlashgan 
aralash 
bojlar 
ham 
qo’llaniladi. 

---

Bojxona 
bojlarining 
ikkinchi 
guruhi 
avvalo 
import 
bojlari 
va eksport bojlari hamda tranzit bojlariga 
ajratiladi. 
Import 
bojlar 
ichki 
bozorlarga 
chel 
el 
tovarlar 
oqimini 
tartibga 
solish 
va 
davlat 
budjetini 
to’ldirish 
maqsadida 
belgilanadi. 
Import 
bojlari 
eng 
kam 
va 
eng 
ko’p 
miqdordagi 
hojlarga 
bo’linadi. 
Eng 
kam 
miqdordagi 
import 
bojlar 
o’zaro 
qulay 
sharoitlar 
tartibini 
yaratib 
berishni 
ko‘zda 
tutuvchi 
savdo 
shartnomalari 
va 
bitimlari 
bo'lgan 
mamlakatlar 
mahsulotlariga 
o’rnatiladi.
Eng 
ko‘p 
miqdordagi 
import 
bojlari
esa 
bunday 
shartnoma 
va 
bitimlnr 
tuzilmagan 
mamlakatlar 
mahsulotiga 
nisbatan 
o’rnatiladi. 
Undan 
tashqari 
ko’plab 
mamlakatlarda 
imtiyozli 
bojlar 
ham 
qo’llaniladi 
va 
bu 
bojlar 
asosan 
rivojlanayotgan 
mamlakatlardan 
import 
qilinayotgan 
mahsulotlarga nisbatan o’rnatiladi. 
Eksport 
bojlar 
mamlakatda 
ushhu 
mahsulotga 
talab 
ko’p 
bo’lgan 
holda 
uning 
taqchilligini 
oldini 
olish 
maqsadida 
belgilanadi. 
Tranzit 
bojlari 
mamlakat 
hududida 
tovarlarni 
olib 
o’tila- 
yotganida bojxona hududida (tovarlardan undiriladigan bojlar hisoblanadi. 
Bojxona 
tarifi
— 
aniqlangan 
belgilariga 
ko’ra 
guruhlash- 
tirilgan 
mahsulotlar 
(klassifikator) 
ro‘yxati 
asosida 
mahsulotni 
bojxona 
chegarasidan 
olib 
o’tilayotganda 
to’lanishi 
lozim 
bo'lgan 
bojxona 
bojlari 
haqidagi 
umumiy 
ma’lumotdir. 
Mahsulotni 
guruhlashlitirishda 
asosiy 
belgilar 
sifatida 
ishlab 
chiqarish, 
tabiiy 
farqlar 
(hayvonot 
va 
o’simlik 
dunyosi). 
qayta 
ishlash 
darajasi 
(hom 
ashyo, 
yarim 
tayyor 
mahsulotlar, 
tayyor 
buyumlar)ni misol qilib keltirish mumkin. 
Zamonaviy 
sharoitda 
jahon 
savdosida 
tovarlar 
klassifi- 
katorlari 
sifatida 
BMTning 
xalqaro 
savdo 
klassifikatordan, 
Bryussel 
Bojxona 
Nomenklaturasi 
nomlagan 
klassifikatoridan 
keng 
foydalaniladi. 
Bu 
klassifikatolar 
mahsulotlarni 
tariflash 
va 
shartli 
belgilashning 
uyg’unlashtirilgan 
tizimi 
bo’lib, 
unda 
olti 
xonali 
shartli 
raqamli 
belgiga 
ega 
bo’lgan 
mahsulot 
haqi- 
dagi 
asosiy 
ma’lumotlar 
hamda 
uning 
mahsulotlar 
nomen- 
klaturasidagi oqimi ko’rsatilgan. 
Bojxona 
tariflari 
asosan 
milliy 
darajada 
qo'llaniladi 
va 
bunda qator vazifalarni bajaradi. 
1)Fiskal 
- 
davlat 
byudjeti 
daromadlarini 
to’ldirish 
manbayi 
bo’lib xizmat qiladi: 
2) proteksionistik 
— 
milliy 
ishlab 
chiqaruvchilani 
chet 
el 
raqobatidan himoya qiladi; 
3) tartiblovchi, 
ya’ni 
ichki 
mahsulotlar 
bozorlari 
(tarkibini 
muvofiqlashtirish 
maqsadida 
mahsulotni 
chetga 
chiqishini 
cheklaydi 
va 
mamlakat 
iqtisodiyotidagi 
yetakchi 
tarmoq 
mahsulotlari eksportini rag’batlantiriladi. 
Ko‘pgina 
davlatlar 
proteksionizm 
siyosatini 
iqtisodiyotni 
tiklanishi 
sharoitida 
o‘z 
ishlab 
chiqaruvchilarini 
chet 
el 
ra- 
qobatidan 
himoya 
qilish 
maqsadida 
qo’llaydilar. 
Aks 
holda, 
mahalliy 
korxonalar 
“sinishi” 
jamiyatda 
ishsizlik 
xavfi 
tug’iladi. 
Bojxona 
tariflari 
va 
bojlaridan 
tashqari 
tashqi 
iqtisodiv 
fao- 
liyatni 
tartibga 
solishning 
iqtisodiy, 
egiluvchan 
usullari 
sifatida 

---

turli 
soliqlar 
kcng 
qo’llaniladi. 
Bunda 
faqat 
tashqi 
soliq 
tizimidagi 
emas, 
balki 
ichki 
soliq 
tizimidagi 
soliq 
turlaridan 
ham foydalaniladi. 
Ko‘pgina 
mamlakatlarda 
import 
tushumlariga 
soliqlar 
keng 
qo‘llaniladi 
eksport 
mahsulotini 
sotishdan 
tushumlarga 
soliqlar 
esa 
imtiyozlarga 
ega. 
Bu 
eksportni 
rag‘batlantirishga, 
ichki 
va 
tashqi 
bozorlardagi 
narxlar 
farqi 
ko‘p 
bo‘lganda 
o’z 
mahsulotlari 
kabi 
import 
mahsulotlarga 
ham 
mamlakat 
ichida 
sotish uchun bir xil sharoitlar yaratish imkonini beradi. 
Tashqi 
iqtisodiy 
faoliyatni 
davlat 
tomonidan 
tartibga 
solishning 
bilvosita 
usullariga 
qaraganda 
bevosita 
usullaridan 
kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar o’zining mazmuniga ko‘ra iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy-
huquqiy 
ko’nnishga 
ega 
bo’lishi mumkin. 
Bevosita 
usullariga 
liiscnziyalash 
va 
kreditlash 
iqtisodiy 
xarakterdagi 
bevosita 
usullar 
ichida 
keng 
tarqalgani 
hisoh- 
lanadi. 
Litseniziyalash 
- 
bu 
tashqi 
iqtisodiy 
operatsiyalarni 
amalga 
oshirishga 
davlat 
tashkilotlaridan 
ruxsat 
olishning 
ma’lum 
tadbidir.Tashqi 
iqtisodiy 
operatstyalarga 
mahsulotlar, 
ishlar 
va 
xizmatlar 
eksporti 
hamda 
importi, 
moliya 
operatsiyalari 
o’tkazish, 
xorijda 
ishchi 
kuchini 
ishga 
joylashtirish 
va 
bosh- 
qalar 
kiradi. 
O'zbekistonda 
litscnziyalar 
faqat 
davlat 
ro’yxatida 
qayd 
etilgan 
tashqi 
iqtisodiy 
faoliyat 
qatnashchilariga 
beriladi, 
boshqa 
yuridik 
shaxslarga 
berish 
taqiqlangan. 
Litsenziyalash 
ma’lum 
vaqt 
davomida 
umumdavlat 
maqsadlariga 
mo’ljallan- 
gan 
mahsulotlar, 
xizmatlar 
bilan 
bitimlar 
bo’yicha 
eksportni 
(importni) 
chegaralash 
va 
nosog’lom 
raqobatni 
ogohlantirish 
chorasi sifatida qo’llaniladi 
Litsenziyalar 
- 
bosh 
litsenziyalar 
va 
bir 
martalik 
litsenziyalarga 
bo’linadi 
Bosh 
litsenziyalar 
markaziy 
hukumat 
tomonidan 
heriladi 
va 
o’zida 
ma’lum 
mamlakatlarga 
strategik 
bo’lmagan, 
litsenziya 
hujjatlarini 
haqiqatda 
rasmiylashtishni 
talab 
qilinadigan 
mahsulotlar 
eksportiga 
rasman 
ruxsat 
berishni 
aks 
ettiradi. 
Bir 
martalik 
litsenziyalar 
litsenziya 
berish 
huquqiga 
ega 
bo’lgan 
davlat 
idoralari 
tomonidan 
eksport 
yoki 
import 
bo’yicha 
bari-bir 
alohida 
bitimiga 
ruxsat 
ko’rinishida 
beriladi. 
Moliya 
operatsiyalarini 
litsenziyalash 
davlatga 
mamlakat 
ichida valyuta oqimi harakatini tartibga solihs imkonini beradi. 
Milliy 
davlat 
va 
shunga 
o’xshash 
tug’ilmalarga 
beriladigan 
ishga 
joylashtirish 
litsenziyalari, 
ularga 
horijiy 
sheriklar 
bilan 
bilan 
kelishgan 
holda 
xorijga 
o‘z 
ishchi 
kuchini 
yetkazib 
berish 
huquqini beradi.