Turkistonda milliy istiqlolchilik harakatining kelib chiqishi

ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING YUZAGA KELISHI 
Fizika qonunlariga koʻra, hech narsa yoʻqdan bor boʻlib qolmaydi. Ushbu qonun tarixni ham 
chetlab oʻtmagan: har qanday voqeaning oʻziga xos sabablari va shart-sharoitlari mavjud. 
Huddi shunday Turkistonda milliy-ozodlik harakati paydo boʻlishining ham sabablari 
yetarlicha: baʼzi manbalar oddiy xalq qoʻliga qurol olib, qon kechganining ildizini inqilobdan 
keyingi iqtisodiy oʻzgarishlarda koʻrsa, baʼzi tadqiqotchilar asl sabab oʻsha davr siyosiy 
hayotida ekanligini aytishadi. Har ikkala faraz ham ayni haqiqatdir: siyosat va iqtisod bir-biri 
bilan chambarchas bogʻliq.
 
4
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 
5
Olaman keng shim kissamdan bebaho boyligim dublikatini, koʻring, havas qiling, grajdaniman men ulugʻ Sovetlar 
mamlakatining!
Vladimir Mayakovskiy. “Sovet pasporti”. Asqad Muxtor tarjimasi
. 
6
Jorj Oruell. “1984”. 
7
Umberto Eko. “Abadiy fashizm”. 
8
Muhammad Yusuf. “Bosmachilar”. 

---

17 
YANGI OʻZBEKISTON TALABALARI 
AXBOROTNOMASI 
www.in-academy.uz 
1-JILD, 8-SON (YOʻTA) 
Sovet davrida har qanday isyon haqida gapirish qattiq nazorat qilinar edi, ochiq va betaraf 
boʻlishlikni esa qoʻyavering. Ammo shunga qaramasdan „bosmachilik“ning mohiyatiga va 
uning kelib chiqishiga oid obyektiv qarashlar bor boʻlgan, ziyolilar va elita bundan yaxshigina 
xabardor boʻlgan. Oʻtgan asrning 20-30-yillarida bolsheviklarning yuqori qatlamlari ushbu 
fenomenni koʻp oʻrganishgan, quyida oʻsha paytda „bosmachilik“ paydo boʻlishining asosiy 
sabablari deb hisoblangan farazlar koʻrsatilgan: 

„Bosmachilik“ harakatining eng birinchi sababi – bu Birinchi jahon urushi va Turkiston 
yurtining Rossiyaning boshqa non markazlaridan uzulib qolishi tufayli kelib chiqqan iqtisodiy 
krizisdir. Uning natijasida dehqonlar paxta oʻrniga don-dun yetishtirishga oʻtishga majbur 
boʻlishgan. Bu esa umumiy iqtisodiy vayronagarchilik bilan birgalikda dehqonchilikni xarob 
qildi va Fargʻona vodiysining oʻzidayoq 300 mingdan koʻproq mardikorlarni ishsiz qoldirdi. 
Aynan ular keyinchalik „bosmachi“ guruhlarning asosini tashkil etdilar.
9
 

Oktyabr inqilobidan soʻng Turkistondagi sovet hukumati faqat Toshkent shahri bilan 
cheklangan bir paytda 1917-yilning 27-noyabrida Qoʻqonda muxolifat eʼlon qilinadi. Aynan 
shu voqea yurtdagi keyingi hodisalarga katta taʼsir oʻtkazib, milliy shiorlar qayta tugʻilishiga 
turtki boʻladi.
10
 

Millat oldidagi burchini tushuna oladigan, ammo bu burchini mustaqil ravishda bajara 
olmaydigan, shu sababdan mahalliy feodallar, ulamolar, oq gvardiyachi ruslar va ingliz 
imperialistlari bilan ittifoqlashishga majbur Turkiston burjuasi ham katta ahamiyatga ega.
11
 

Qizil partizanlar tomonidan Qoʻqon muxtoriyatini likvidatsiya qilish jarayonida yoʻl 
qoʻyilgan talon-tarojliklar hamda hali yosh qizil hukumat tomonidan mahalliy xalqning 
yashash tarzi va diniga koʻrsatgan behurmat munosabati odamlarning nafsoniyatiga teggan.
12
 

1918-yilning 28-fevralida Turkiston xalq nozirlari kengashi dekret eʼlon qilib, unga 
koʻra Turkistondagi har qanday koʻrinishdagi paxta Turkiston ishchi-dehqon hukumati 
tomonidan oʻzlashtirib olinishiga buyruq beradi. Bu esa odamlarni yagona tiriklik manbaidan 
ayirish edi.
13
 

“U yoqda siyosiy va iqtisodiy hayotda faqat oʻta tartibsizlik va daxshat bor. Milliy 
kurash shiddatli tus olgan, „bosmachilik“ esa shoʻro hokimiyatining va guruhlarimiz saʼy-
harakatlari tufayli vujudga kelgan“.
14
 
Sovet manbalari har qancha obyektiv boʻlishga urinishmasin, ular maʼlumotlarni sinfiy 
kurash doirasidan chiqmagan holda yozilgan. Bundan tashqari, ularda oddiy xalqning 
harakatlari boʻrttirib berilsa, qizil hukumatning aybi har doim kamaytirib koʻrsatilgan, agar 
koʻrsatilsa, albatta. Endi tanganing ikkinchi tomoniga ham qarasak. 
Baʼzi mualliflar „bosmachilik“ harakatining ildizini butun Oʻrta Osiyoni olovga chulgʻagan 
mashʼum 1916-yildan izlashadi. Ushbu farazda, albatta, bir chimdim boʻlsa ham haqiqat 
yashiringan, chunki aynan shu yili rus mustamlakasiga qarshi eng yirik qoʻzgʻolon boʻlib oʻtdi 
va xalq ichidagi norozilik kayfiyati yanada keng tarqaldi. Lekin mohiyatan qachonlardir 
„bosmachilik“, keyinroq esa „istqilolchilik“ deb ataladigan harakat eng avvalo sovet 
9
Kazimir Vasilevskiy. “Oʻrta Osiyoda bosmachilik harakati fazalari”. 
10
Mixail Tuxachovskiy. “Aksilinqilobiy qoʻzgʻolonlarga qarshi kurash”. 
11
Kazimir Vasilevskiy. “Oʻrta Osiyoda bosmachilik harakati fazalari”. 
12
Kazimir Vasilevskiy. “Oʻrta Osiyoda bosmachilik harakati fazalari”. 
13
Mixail Tuxachovskiy. “Aksilinqilobiy qoʻzgʻolonlarga qarshi kurash”. 
14
Turkkomissiya aʼzosi F.Goloshchekinning bayonoti. 

---