Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati. Konfliktlarni bartaraf etishda tolerentlik

Konfliktlarning turli taktikalari mavjud: turli qarashlar va ustuvorlik qilish. Turli qarashlar – asosiy tarkibiy qism bo‘lib, ishtirokchilarning talablar yoki istaklar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarda ifoda etilgan qarashlari, manfaatlari holati va yo‘llanganligidan dalolat beradi. Turli qarashlar konfliktning protsessual modelida bayon etilgan qarama-qarshi axloqni shakllantiradi. Ustuvorlik qilishinson hamjamiyatlarida sotsial tabaqalashuv, ustuvor pozitsiyalar uchun kurashni ko‘zda tutib, bu – odamlarning kuch ishlatishga asoslangan harakatlari tizimidir.
Ob’ektiga ko‘ra konflikt turlari:
1) iqtisodiy konfliktlar – ular asosida iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvi yotib, bunda bir taraf manfaatlari ikkinchi taraf manfaatlari hisobiga qondiriladi. Ko‘pincha jamiyat va hokimiyat o‘rtasidagi global inqirozlar asosida aynan iqtisodiy sabablar yotadilar;
2) sotsial-siyosiy konfliktlar – ular asosida davlatning hokimiyat va sotsial munosabatlar, partiyalar va siyosiy uyushmalar sohasidagi siyosatiga doir ziddiyatlar yotadi. Ular davlatlararo va xalqaro to‘qnashuvlar bilan yaqindan bog‘liq bo‘ladilar;
3) mafkuraviy konfliktlar – ular asosida odamlarning jamiyat, davlat hayotining turli muammolariga bo‘lgan qarashlaridagi ziddiyatlar yotadi. Ular makro darajada, shuningdek shaxs darajasidagi eng kichik birlashmalarda ham yuzaga kelishlari mumkin;
4) sotsial-iqtisodiy konfliktlar – ham shaxslar, ham sotsial guruhlar o‘rtasida namoyon bo‘lishlari mumkin. Ular asosida o‘zaro munosabatlar sohasidagi izdan chiqishlar yotadi. Yuzaga kelish sabablari ruhiy (psixologik) nomuvofiqlik, insonning boshqa inson tomonidan besabab qabul qilmaslik, yetakchilik, obro‘-e’tibor, ta’sir doirasi kabilar uchun kurash bo‘lishi mumkin.
5) sotsial-maishiy konfliktlar – ular guruhlar va alohida shaxslarning hayot, turmush kabilar to‘g‘risidagi turlitasavvurga ega ekanligi bilan bog‘liq. Ulardan asosiysi – oilaviy munosabatlar ning buzilishi. Konflikt sabablari – turmushdagi noxushliklar, ma’naviy-maishiy axloqsizlik, shuningdek jiddiy g‘oyaviy ziddiyat lar.
Agar konfliktning asosi sifatida taraflarning ruhiy (psixik) holati, hamda odamlarning shu holatga muvofiq konfliktli vaziyatdagi, o‘zini tutishi olinsa, bu holda konfliktlarni ratsional va emotsional turlarga ajratish mumkin.
Maqsadi va oqibatlariga ko‘ra konfliktlar quyidagi turlarga bo‘linadilar: pozitiv (ijobiy), negativ (salbiy), konstruktiv, destruktiv; cheklanib qolgan hamda shu tufayli konflikt keltirib chiqargan ehtiyojlar xarakteriga ko‘ra ular moddiy, maqomli-rolli (statusno-rolevoy) va ma’naviy (ruhiy) bo‘ladilar; yo‘nalishiga ko‘ra – gorizontal (hamkasblar va sh.k. o‘rtasida), vertikal (boshliqlar va qo‘l ostidagilar o‘rtasida) va aralash (vertikal va aralash konfliktlar eng ko‘p uchraydi); vaqt parametriga ko‘ra – qisqa muddatli va davomli bo‘lishi mumkin.
Konfliktlarning davomiyligi va keskinlik darajasiga ko‘ra turlari:
1) jo‘shqin va tez (jadal) kechadigan konfliktlar – qizg‘in va emotsionalliligi, konflikt taraflarining salbiy munosabatlarini o‘ta keskin namoyon etishi bilan farqlanib, og‘ir xulosa topishi va fojeali oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ular asosida ixtilofdagi kishilarning ruhiy holati yotadi;
2) keskin va davomli konfliktlar – ko‘proq ziddiyatlar ancha chuqur, barqaror, murosaga kelib bo‘lmaydigan yoki murosaga kelish juda qiyin hollarda yuzaga keladilar. Konfliktlashayotgan taraflar o‘z reaksiya va harakatlarini nazorat qiladi. Hal bo‘lishiga oid bashoratlar ham asosan noaniq;
3) yaxshi ifodalanmagan va sust kechadigan konfliktlar – keskin bo‘lmagan ziddiyatlar uchun, yoki konfliktning faqat bir tarafi faollik ko‘rsatayotgan to‘qnashuvlar uchun xos bo‘lib, bunda ikkinchi taraf o‘z pozitsiyasini aniq belgilashga intilmaydi yoki ixtilof jiddiylashuvidan qochadi;
4) yaxshi ifodalanmagan va jadal kechadigan konfliktlar – agar bunday konflikt muayyan epizoddagina ro‘y bergan bo‘lsa, bu holda maqbul bashorat (prognoz) haqida so‘z borishi mumkin. Undan keyin bu kabi konfliktlar zanjiri tizilib kelsa, bashorat nafaqat murakkab, balki noxush ham bo‘lishi mumkin.