Педагогика indd

davomiyligi
Uyqu 
Ovqatlan-
tirish
3
bolalar kecha-yu kunduz 
bo‘ladigan guruhlar
3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog-xodimlarining 
huquq va majburiyatlari «Toifalash jadvali» asosida loyihalashtiring:
Maktabgacha ta’lim 
tashkilotlarining pedagog 
xodimlari huquqlari
Maktabgacha ta’lim 
tashkilotlarining pedagog 
xodimlari majburiyatlari

---

63
4-BOB. 
MAKTABGACHA PEDAGOGIKA TARIXI 
Reja
: 
4.1. Maktabgacha pedagogika tarixi. 
4.2. o‘rta asrlarda sharqda, Yevropada, Rossiyada ta’lim va 
tarbiya berish hamda til ta’limiga e’tibor. 
4.3. o‘zbekistonda maktabgacha pedagogikaning rivojlanishi.
Tayanch so‘z va boralar:
Waldkindergarten, Bauernhofkindergarten, Reggio-kinder-
garten, Freinet-kindergarten, Integratsion bolalar bog‘chalari, 
Internatsional bolalar bog‘chalari, bolalar yaslisi, bolalarga qarash 
markazlar (hoikuen), bolalar bog‘chalari (yōchien), nogironlar 
uchun maxsus muassasalar.
Maktabgacha pedagogika tarixi
Insoniyat tarixida bolalarga, bolalikka munosabat va umuman 
ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar juda keskin o‘zgardi 
va hayotimizning hozirgi bosqichini tushunish uchun o‘tmishda 
qanday narsalar borligini bilish foydalidir. Qadimda milodiy 
to‘rtinchi asrgacha bolalarni o‘ldirish oddiy hisoblangan. ota-onalar 
bolani tarbiyalash yoki boqish qiyin bo‘lishidan qo‘rqqanlarida 
odatda uni halok qilishgan.
osiyo, Afrika va Amerikada, ayniqsa, turli mintaqalarda sanalar 
juda boshqacha. Rossiya Yevropadan 500 yil orqada. Qadimda, 
bir bola oson, chunki jismoniy nogironlik yoki bola boqish uchun 
qiyin bo‘ladi, deb qo‘rqib chiqib halok bo‘lishi mumkin. ota-onalar 
qizlardan ko‘ra o‘g‘il bolalarni tirik qoldirish ehtimoli ko‘proq edi.
Birinchi asrning oilaviy maktubi. Rim muallifi o‘zining (ehtimol, 
sevimli) xotiniga yozadi: «hilariondan Aziz Yelis, shuningdek, 
aziz Berous va Apollinarionga salom. Biz Iskandariyadamiz. 
Chaqalog‘imizga qarang. Pul to‘lashim bilanoq sizga pul jo‘nataman. 
Agar men xudolarga ibodat qilsam, siz xavfsiz tug‘ilasiz, bolani 
ushlab turing va qizni tashlang. Afrodiziyalarga sizni unutmaslikni 
aytdingiz. seni qanday unutay? Xavotir olmang».
Miloddan avvalgi 228 – 220-yillar atrofida milet fuqarosi 
bo‘lgan 79 oilada 118 o‘g‘il va 28 qiz bo‘lgan. Bolalar ko‘pincha 

---

64
xudolarga qurbon bo‘lgan. Bu odat ko‘plab xalqlar orasida mavjud 
edi: Irlandiya keltlari, Gauls, skandinaviyaliklar, misrliklar va 
boshqalar, hatto Rimda ham bolalarni qurbon qilish bo‘yicha 
qonunlar mavjud bo‘lgan [20].
Bolalarni nobud qilish milodiy to‘rtinchi asrdan XIX asrga 
qadar davom etgan. Bolalarni itoatkor qilish uchun kattalar ularni 
har xil voqealar bilan qo‘rqitdilar. Qadimgilarning aksariyati bolalar 
oldida tungi jinlar va jodugarlarning tasvirlarini saqlab qolish, 
ularni o‘g‘irlash kabi yovuzliklar amalga oshirilgan. Milodiy IV 
– XIII asrlarda bolani rad etish, uni islimiy hamshiraga, kichik 
bolalar uchun monastirga yoki muassasaga, xizmatkor yoki garovga 
oluvchi sifatida boshqa zodagon oilaning uyiga yuborish odatiy hol 
hisoblangan. Bola boshqa oilaga sotilishi mumkin edi; bu umumiy 
mahsulot edi. Uyda bolaga kattalardek muomala qilinar, darhol 
ishga yuklanardi. Uch yoshidan boshlab bog‘da yoki uyda boshqa 
kattalar bilan birga ishlashi mumkin edi.
Rim davridan boshlab, o‘g‘il-qizlar har doim ota-onalariga 
xizmat qilganlar va o‘rta asrlarda Qirol oilasining a’zolaridan 
tashqari barcha bolalar xizmatkor sifatida ishlatilgan. XIX asrgacha 
bolalar mehnatidan foydalanish muhokama mavzusiga aylanmagan 
edi [20].
o‘rta asrlarda bolalar uchun «qo‘rqoq» rolini cherkov o‘z zim-
masiga olgan. Reformatsiyadan keyin «o‘rgimchaklarni yoki 
boshqa jirkanch hasharotlarni olovga hukm qilganingizdek, do‘zax 
oloviga hukm qiladigan» Xudoning o‘zi bolalarni qo‘rqitish 
uchun asosiy qo‘rqinch edi. XIV – XVII asrlar – bola allaqachon 
ota-onalar hissiy hayotga qo‘shilishga ruxsat etiladi. Biroq ota-
onalarning asosiy vazifasi uni «shakl», «to‘qish»ga «tashlash»dir. 
Dominikidan Lokkgacha bo‘lgan faylasuflar orasida eng mashhur 
metafora bolalarni yumshoq mum, gips va loy bilan taqqoslash edi. 
ko‘p bola tarbiyalovchi qo‘llanmalar paydo bo‘ldi va Maryam va 
chaqaloq Isoning kulti tarqaldi, san’atda esa «g‘amxo‘r ona obrazi» 
ommalashgan.
o‘n sakkizinchi asrga qadar bolalarning juda katta qismi 
muntazam ravishda kaltaklandi. Qamchilash asboblari turlicha 
bo‘lib, qamchi, tayoqlar juda ham ko‘p edi. hatto Qirol oilasiga 
mansublik ham ularni kaltaklashdan ozod qilmadi. hatto shoh 
sifatida, Louis XIII ko‘pincha tunda uyg‘onib, ertalab flogged 

---

65
bo‘lishi kutgan. koronatsiya kuni sakkiz yoshli Luisni kaltaklashdi 
va u shunday dedi: «Men bu sharaflarsiz, shuning uchun men 
flogged» bo‘lmayman. Faqat Uyg‘onish davrida bolalarni bu qadar 
shafqatsizlarcha kaltaklamaslik kerakligi haqida fikrlar paydo bo‘la 
boshladi. o‘n sakkizinchi asrga qadar bolalar Pottiga borishga 
o‘rgatilmadi, balki uning o‘rniga sog‘lom yoki kasal bo‘lishidan 
qat’i nazar, klizmalar va shamlar, laksatiflar va yemetiklar berildi. 
Bolalarning ichaklarida kattalarga nisbatan zararli va shafqatsiz 
narsalarni yashirishadi. Bolaning ichak harakatlari hidi yomon edi, 
bola aslida boshqalar haqida yomon his degan ma’noni anglatadi 
[20].
o‘n sakkizinchi asr ota-onalar uning ichki holatini, g‘azabini, 
ehtiyojlarini, masturbatsiya, hatto uning irodasini nazorat qilish, bu 
kuch orqali allaqachon uning aqli ustidan nazoratni qozonish uchun 
harakat boshlandi. Bola bunday ota-onalar tomonidan tarbiyalangan 
bo‘lsa, onasi emizgan; u doimiy klizmalarsiz edi; u hojatxonaga 
borishga ko‘nikkan; majbur emas, lekin ko‘ndirar; ba’zan mag‘lub, 
lekin muntazam emas; masturbatsiya uchun jazolanadi; ko‘pincha 
so‘zlar bilan qilingan itoat emas, balki tahdidlar. Ba’zi pediatr 
bolalar ota-ona qaramog‘ida umumiy yaxshilanishga erishish va 
natijada bolalar o‘limini kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘ldi, bu 
esa XVIII asrda demografik o‘zgarishlarga zamin yaratdi.
Bolalar uchun jismoniy jazo cheklashga urinishlar XVII asrda 
qilingan, lekin eng katta o‘zgarishlar o‘n sakkizinchi asrda sodir 
bo‘lgan. XIX asrda, eski spanking Yevropa va Amerika ko‘p 
yo‘qotish boshladi. Bu jarayon Germaniyada cho‘zilgan edi, 
anonim tadqiqotlar ko‘rsatadiki, 80% ota-onalar huquqi poymol 
qilingan. Cherkov bezoriligida yanada qo‘rqinchli belgilar paydo 
bo‘ldi: arvohlar, kurtlar va boshqalar. U kulgili tarzda kiyinadi, 
xonaga kiradi, o‘sadi va bolalarning quloqlarini bezovta qiladigan 
jirkanch ovozda bolaga baqiradi. o‘n to‘qqizinchi asrgacha 
bolalarni xo‘rlash an’anasi hujumga uchragani yo‘q. Bolaning 
harakat erkinligini turli qurilmalar bilan cheklash deyarli universal 
odat edi. Dastlabki yillarida bola hayotining eng muhim jihati 
puchga chiqdi. so‘nggi tibbiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bolalar 
juda passiv, ularning yurak tezligi sekin, ular kamroq qichqirar, 
uyqu juda ham ko‘p, va umuman, ular ota-onalari uchun muammo 
keltirmas edi [20].

---

66
Bola tagliklardan chiqqanida unga, har bir mamlakatda va har 
bir davr uchun o‘z harakatchanligini cheklashning boshqa usullari 
qo‘llanilgan. Ba’zan bolalar emaklab ketmasligi uchun stullarga 
bog‘lab qo‘yilardi. o‘n to‘qqizinchi asrga qadar, bolaning kiyimi 
uni yaxshiroq kuzatish va to‘g‘ri yo‘nalishda boshqarish uchun sling 
bilan bog‘langan. Bola sharoitga moslashishga, ijtimoiylashishga 
o‘rgatiladi. o‘n to‘qqizinchi asrda otalar farzandlariga qiziqish 
ko‘rsatish, ba’zan ota-onaning qiyinchilikdan ozod qilish ehtimoli 
juda ham ko‘p bo‘ldi. XX asrgacha yosh bolalarni yolg‘iz qoldirish 
odat tusiga kirgan. ota-onalar kamdan-kam hollarda bolalar 
xavfsizligi va baxtsiz hodisalar oldini olish haqida g‘amxo‘rlik 
qilishgan. Qamchi jazosi amaliyotdan chiqa boshlagach, bolalarni 
itoatkor qilish uchun boshqa jazo oldi. Misol uchun, o‘n sakkizinchi 
va o‘n to‘qqizinchi asrlarda bolalarni zulmatda qulflash juda 
mashhur bo‘ldi. XX asr o‘rtalaridan boshlab yordam uslubi 
ommalashib ketdi. Bu uslub bola rivojlanishining har bir bosqichida 
ota-onadan ko‘ra o‘z ehtiyojlarini yaxshiroq biladi, degan taxminga 
asoslangan. Intizom yoki shakl «xususiyatlar» uchun hech qanday 
urinish, albatta, yo‘q. Bolalar kaltaklangan yoki haqoratlanmagan, 
ular stress ostida sahna qilsalar kechiriladi. ota-onalar oilada 
to‘ng‘ich emas, xizmatkor bo‘lishni normal hisoblaydilar. oilada 
asosiy faoliyat – bola bo‘ladi [20].