Педагогика indd

Integratsiya lotincha integration tiklash, tо‘ldirish, integer-
butun sо‘zidan kelib chiqqan. 
Bu borada ikki tushunchaga egamiz: 
1. Tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va 
vazifalarning bog‘liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu 
holatga olib boruvchi jarayon. 
2. Tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan 
fanlarni yaqinlashtirish jarayoni. 
Integrativ yondashish turli darajadagi tizimli aloqalarning 
obyektiv yaxlitligini aks ettiradi (tabiat-jamiyat-inson). U tizim 
elementlarining yaxlitlik va uyushqoqlik darajasini oshirishga olib 
keladi. 
Integratsiyalash mobaynida bir-biriga bog‘liqlik hajmi oshadi 
va tartibga tushadi, shu tizim qismlarining ishlashi va о‘rganish 
obyektining yaxlitligi tartibga solinadi. Zamonaviy didaktika va 
metodikada ta’kidlanishicha, о‘quvchilarni о‘qitish, rivojlanishi 
va tarbiyasining muvaffaqiyatlari ularda dunyo birligi haqida 

---

91
tushunchani shakllanganligini, о‘z faoliyatlarini umumiy tabiat 
qonunlari asosida yо‘lga solish zaruriyatini tushunishlari, 
tabiatshunoslik kursida fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarni 
yecha olishlari bilan bog‘liq. Ta’limdagi integratsiya о‘quv fanlari 
mazmunini konstruksiyalashga tizimli yondashish orqali kо‘rib 
chiqiladi [26; 99-b.].
Differensial ta’lim.
Rivojlangan mamlakatlarda ommaviy 
о‘rta maktablarning yaratilishi ta’lim-tarbiya differensiyasi 
muammosini yanada keskinlashtirdi. Bunday holat umumiy ta’lim 
diversifikatsiyasining sifat darajasi boshqacha tizim zaruratini 
keltirib chiqardi. О‘quvchilarning iqtidori, qiziqishi, о‘zlashtirishiga 
kо‘ra differensial tayyorgarlikni kuchaytirish va murakkablashtirish 
– zamonaviy maktabning global yо‘nalishiga aylandi. 
Differensiyaning asosiy shakllari – о‘quv muassasalarini 
turli tiplarga bо‘lish, bir maktab ichida potok va profillarga, 
sinfda guruhlarga ajratish nazarda tutiladi. Differensial ta’lim 
muammosi bir xil hal bо‘lmaydi va qarama-qarshiliklarga ega. 
Ijtimoiy tomondan differensiya ijtimoiy tanlov usuliga aylanadi. 
Pulli ta’lim va imtihonlar tizimi bunda tanlov vositasi bо‘lib 
hisoblanadi. odatda tabaqalanish (differensiya) boshlang‘ich 
maktabni bitirgandan keyin boshlanadi. U turli tipdagi ta’lim 
muassasalarida amalga oshiriladi. Masalan: Angliyada grammatik 
va zamonaviy maktablarda, Germaniyada real bilim yurti, 
gimnaziya va asosiy maktablarda, Fransiyada texnologik, kasbiy 
va umumta’lim litseylarda, Rossiyada oddiy о‘rta maktab, litsey, 
kollej, gimnaziyada va b. Bu о‘quv muassasalarida differensiyaning 
asosiy о‘ziga xos belgisi dasturlardir. Bir о‘quv muassasasi doirasida 
differensiya keng yoyilgan. Masalan, AQSH va Yaponiya katta о‘rta 
maktablarida 2 tipdagi umumta’lim va maxsus dasturlar mavjud. 
Ular turli qirralarda о‘quvchilarning turli guruhlarini о‘rganishadi. 
Germaniyada gimnaziya ta’limning 6 profilini taklif etadi [26; 102-
b.], asosiy maktab esa differensiyani kkAM tizimi asosida amalga 
oshiradi. Unga kо‘ra ta’lim dasturning quyidagi variantlariga kо‘ra 
tashkil qilinadi: kasbiy kurs(k), kengaytirilgan kurs (k), asosiy kurs 
(A), moslashtirilgan kurs (M). 
Tо‘liqsiz о‘rta maktab differensiya vositasi hisoblanadi. 1930-
yil AQShda, 1950-yil Yaponiyada, 1970 – 1980-yillar G‘arbiy 
Yevropada, 1990-yil Rossiyada differensial ta’lim amalga 

---

92
oshiriladigan о‘quv muassasalari paydo bо‘la boshladi. Bu 
yerda gap AQSH va Yaponiyadagi kichik о‘rta maktab, Buyuk 
Britaniyadagi birlashgan maktab, Germaniyadagi yagona kollej, 
Rossiyadagi 6 yillik о‘rta ta’lim maktabi haqida ketyapti. Bu kabi 
ta’lim muassasalarida 11-12 yoshdan 15-16 yoshgacha bо‘lgan 
о‘quvchilar о‘qitiladi. 
Bu о‘quv muassasalarda tabaqalanishning pedagogik 
asoratlari ijobiy. Tabiiy maqsadga yо‘naltirilgan xarakterga ega, 
turli guruh о‘quvchilari imkoniyatlari hisobga olinadi. Umumiy 
dastur о‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini oshirishga 
mо‘ljallangan. Masalan, Fransiyadagi ilk yagona kollejlarda yaxshi 
о‘zlashtiruvchilar foizi shu yoshdagi parallel ta’lim muassasalarida 
yaxshi о‘zlashtiruvchilar sonidan yuqori chiqdi. AQSH va Yaponiya 
kichik о‘rta maktablarida tо‘liqsiz о‘rta ta’lim beriladi. Mazkur 
dastur qator afzalliklarga ega. Tanlov fanlar ta’limni davom ettirish 
yoki mehnat faoliyatini boshlashni nazarda tutadi.
1950-yil oxirida DJ.Konant boshchiligidagi pedagoglar 
guruhi umumqamrab oluvchi maktab modelini taklif etdi. Bu 
model bо‘yicha umumta’lim о‘quv muassasasida ijtimoiy daraja, 
qobiliyat, qiziqishidan qat’i nazar barcha bolalar о‘qishadi, lekin 
turli-tuman ta’lim dasturlari amalga oshiriladi. konant tavsiyalari 
AQShdagi kichik о‘rta maktablarda differensial ta’limni joriy 
qilishda foydalanildi. Buyuk Britaniyada birlashgan maktablar 
kichik grammatik sinflar va zamonaviy maktablarni о‘z ichiga 
oladi. Ilk 3 yillikda о‘quvchilar zamonaviy maktab dasturi bо‘yicha 
shug‘ullanadilar, keyin yoki shu dasturni davom ettiradi, yoki gram-
matik maktab dasturi bо‘yicha о‘qishadi. Birlashgan maktablarda 
yoshiga kо‘ra 90% о‘smirlar shug‘ullanadilar [26; 103-b.].
Germaniyada umumiy maktablarda yoshiga kо‘ra 5% 
о‘quvchilar tahsil olishadi. Umumiy maktabning kooperativ va 
integral tiplari yuzaga keldi. kooperativ maktablar asosiy, real 
maktab va gimnaziyalarni birlashtirdi. 9-sinfdan keyin о‘quvchilar 
asosiy maktabdagi kabi diplom oladilar, 10 sinfdan keyin esa 
diplom real maktab va gimnaziyaning о‘rta bosqichiga teng keladi. 
kooperativ maktablarda mashg‘ulotlar majburiy va elektiv dastur 
birgaligida amalga oshiriladi. 
Fransiyada yagona kollejlarda guruh bо‘yicha ta’lim doimiy 
tashkil etiladi. Turli tipdagi guruhlar tuziladi: gomogen guruhlar-

---

93
tayyorgarlik darajasi bir xil, yarim gomogen guruhlar-tayyorgarlik 
darajasi yaqin, geterogen-tayyorgarlik darajasi har xil. Guruhlarga 
о‘qituvchilar, psixologlar, yо‘nalishlari bо‘yicha maslahatchilar 
tavsiyasiga kо‘ra bо‘linadi. Guruhlar maktab dasturi variantlarini 
о‘zlashtiradilar. Ikkita bitiruvchi sinfda kuchli va kuchsiz bosqichli 
guruhlar yuzaga keladi. Bu ikki xil guruhni bitirgan kollej 
о‘quvchilariga ta’limning keyingi tiplari tavsiya etiladi. 
Yaponiya maktablarida guruhli ta’lim yaxshi mavqega ega, 
uni musobaqa tarzida tashkil etishadi. sinfdagi guruhchalar kim 
kо‘p ingliz tilidagi sо‘zlar, iyeroglif va she’r yod olish bо‘yicha 
bellashadilar. Baho butun guruhga qо‘yiladi. Yapon pedagoglari 
guruhli ta’limga har xil nuqtayi nazar bilan qarashadi. Guruhli ta’lim 
pedagogik jihatdan tо‘g‘ri, lekin guruhlarda shug‘ullanuvchi bolalar 
va о‘smirlar dunyoqarashini toraytirish xavfi bor, deb hisoblashadi. 
Masalan, guruhni kuchlilar va zaiflar guruhiga bо‘lganda 2ta holat 
yuzaga keladi: yoki kuchlilarga, yoki kuchsizlarga e’tibor qaratiladi, 
bu har ikkala guruhga ham zarar [26; 104-b.]. 
Xulosa qilib aytganda, xorijiy mamlakatlarning maktabgacha 
ta’lim tizimlarini o‘rganish, ularning ilg‘or tajribasini tahlil 
etish va respublikamiz sharoitiga moslashtirish bo‘yicha aniq 
chora-tadbirlarni ishlab chiqish maktabgacha ta’lim tizimini 
takomillashtirishga imkon yaratadi.