Pəhləvİ rejİmİnİn assİmİlyasİya sİyasətİ və ona müqavİmət Bakı- 2013 I hİssə Türklüyün məzlum millətə çevrilməsi

Zülmə dirəniş
İranın başqa bölgələrində olduğu kimi şah rejimi Azərbaycanda da tam və şəriksiz nəzarət qoymuşdu. Ancaq repressiya aparatı, yuxarıda deyildiyi kimi, 21 Azər hərəkatı və Milli hökuməti ləğvindən sonra burada özünü daha sərt, eyni zamanda üstüörtülü aparırdı. Yerli hakimiyyət orqanları Azərbaycandakı durum haqqında informasoyanın sızmasına imkan verməməyə, buradakı gerçəkliyi İran və dünya ictimaiyyətindən gizlətməyə borclu idi. Təsadüfi deyil ki, 1971-ci ildə Tehrandan gəlmiş müxbirlərin və yerli qəzet əməkdaşlarının Təbriz bələdiyyəsinin iclaslarında iştirakı belə yasaqlanmışdı.[63] Buna baxmayaraq, mətbuata sızan faktlar göstərirdi ki, gizli polis təşkilatı SAVAK-ın yerli bölmələri, polis və jandarmeriya Azərbaycanda daha sayıq və amansız işləyirdi. Bu barədə Ettelaat qəzetinin xəbəri diqqəti çəkir. Qəzet 10 fevral 1964-cü ildə hökumət komissiyasının iki üzvünün sərgüzəşti haqqında yazırdı. Onlar nəql edirdilər ki, “Təbrizin görməli yerlərinə baxarkən onları hardansa peyda olmuş rəsmi şəxslər tutaraq hərbi əsirlər kimi idarəyə apardılar. Orada vəziyyət bir qədər aydınlaşdı. Məlum oldu ki, idarədə iki nəfər naməlum və yad adamın fotoaparatla şəkil çəkməsindən xəbər tutunca, idarə rəisi öz adamlarını onların ardınca göndərib. Təhqiqat başlandı. Biz öz adımızı və sənətimizi bildirməyimizə baxmayaraq, kimliyimizi dəqiqləşdirməmiş bizi azad ertmədilər. Bizi nəhayət azad edəndə isə yol yoldaşımın çəkdiyi kadrları müsadirə etdilər.”

Müxtəlif sosial təbəqələrin Azərbaycandakı duruma, ümumiyyətlə Azərbaycan/Türk məsələsinə münasibəti eyni deyildi.

Tarixən elə gətirib ki, milli proseslərin yaranması və inkişafı mərhələsində Azərbaycandan olan yarımfeodallar və ticarət-komprador burjuaziyası mərkəzi hakimiyyət aparatında geniş təmsil olunub. Bu siniflərin nümayəndələri bəzən ən yüksək dövlət vəzifələri tutublar. II dünya savaşından sonrakı dövrdə absenteist yarımfeodalların əksəriyyəti Azərbaycanla nominal əlaqələri belə qırmış, ölkənin hakim dairələri ilə daha sıx birləşmişdilər. Bu təbəqənin nümayəndələri hakim monarxiyaya öz royallığını göstərmək üçün hər imkandan istifadə edirdilər. Nazir, senator, məclis deputatı, general, professor və başqalarının üzv olduğu “Tehranda yaşayan Azərbaycanlılar cəmiyyəti” (“Cəmaəte azərbaycaniyane moğime Tehran”) adlı təşkilat bu istiqamətdə xüsusi fəallıq göstərirdi.

Azərbaycanın iri ticarət və sənaye burjuaziyasının kapitalı getdikcə daha artıq “iranlaşırdı”. Ölkənin iri sənaye mərkəzlərində Azərbaycan mənşəli burjuaziya, yuxarıda deyildiyi kimi, olduqca mühüm mövqe tuturdu. Tehranda və ölkənin digər yerlərində Türk burjuaziyası dərinləşən kapitalizm şəraitində lazım gələndə ölkədəki Türklərin lideri kimi çıxış etmək üçün kifayət qədər güclü idi. Həmin vaxt onunla müqayisədə Azərbaycandakı burjuaziya xeyli zəif idi. Üstəlik, 60-70-ci illərdə yerli kapitalın Tehran və özəl xarici kapitalla qovuşması prosesi gedirdi. Həm də bu səbəbdən Azərbaycan burjuaziyası ümum-İran rəsmi, ya müxaluf ideologiyadan fərqli öz ideologiyasını yaratmadı. Azrbaycanın məzlum əhalisi arasında hətta müdafiə xarakterli millətçi cərəyanın olmaması qismən bununla izah edələ bilər.

Bürokratik burjuaziyanın yuxarı dairələrində, ordu və polisin ali komanda heyətində xeyli Türk vardı. Olduqca mühüm sosiaql qüvvəyə çevrilmiş bu təbəqələr şah sarayının tam tabeliyində və asılılığında idi. Bu sahələrdə “yüksəliş üçün yeganə yol assimilyasiyadan keçirdi.”[64] Onların əsas hissəsi əski zadəganlar və başqa hakim siniflər arasından seçilirdi. Bəlkə buna görə də onların milli məsələyə münasibəti iri burjuaziyanın və əski zadəgan silkinin mövqeyinə tam uyğun idi. Beləliklə, İrandakı Türklüyün milli hərəkatının fəal qüvvəsi ola biləcək yuxarı siniflərin və təbəqələrin sosial-iqtisadi mənafeyi, onların milli (millətçi) ideyalara deyil, pan-İranist ideyalara sədaqətini və güclü mərkəzəqaçan meylini şərtləndirirdi.

Öz xarakterinə və bəlli durumuna görə (onların əksəriyyəti Azərbaycandan kənarda idi) Türk aydınlarının xeyli hisəsi pan-İranizm ideyalarının yayılmasına maraqlı və meylli idi. Təsadüfi deyil ki, hakim ideologiyanın formalaşmasında Kəsrəvi, Rzazadə Şəfəq, Mahmud Əfşar kimi Türk mənşəli, ancaq Türklüyə nifrət etmiş adamlar oynamışlar. İrandakı Türk aydınlarının siyasi-milli əhval-ruhiyyəsinin özünəməxsus indikatoru onların öz milli tarixi, dili, mədəniyyətinin obyektiv elmi araşdırılmasına ehtiyatlı münasibətləri sayıla bilər. Burada onu da əlavə etmək gərəkdir ki, bu tipli araşdırmaları aparmaq və bu əsərləri çap etdirmək Pəhləvi İranında olduqca çətin idi. Ancaq belə əsərlər mövcud olsa idi, onları ölkənin özündə qeyri-leqal, ya xaricdə leqal şəkildə nəşr etdirmək mümkün olardı. Beləliklə, İrandakı Türk ziyalıları kiçik istisnalarla Azərbaycan/Türk milli hərəkatının ideologiyasını hazırlamaqdan uzaq idilər. Dünya təcrübəsindən bəllidir ki, bu missiyanı milli hərəkatın sıralarında olan milli aydınlar zümrəsi yerinə yetirir.[65]

Türk aydınlarının siyasi cəhətdən daha fəal hissəsi Milli Cəbhəyə, yaxud da dini müxalifətə yaxın idi. Milli Cəbhə siyasi proqramında özünü milli azadlıq hərəkatlarının, özəlliklə Yaxın və orta Şərqdəki hərəkatların tərəfdarı kimi qələmə verməsinə baxmayaraq, iranın çoxmillətli tərkibə malik olması gerçəkliyini, uyğun olaraq İran dövləti çərçivəsində milli muxtariyyət tələblərinin mümkünlüyünü belə qəbul etmirdi. İranın yeni tarixinin çeşidli dövrlərində İrandakı Fars olmayan bəzi xalqların milli muxtariyyət uğrunda apardıqları mübarizə, özəlliklə 1945-46-cı illərdə Azərbaycan və Kürdüstandakı hərəkatlar qonşu dövlətlərin əməlləri kimi qiymətləndirilirdi.[66]

Sıralarında Türklərin sayının az olmadığı din xadimlərinə gəlincə, onlar İranın Müsəlman əhalisini bölünməz bir bütün olaraq qəbul edirdilər: “Millət” (“xalq”) anlayışı onların yozumana görə etnik birlik deyil, konfessionel (dini) birlik idi. Ruhaniyyətə yaxın olan sağ terrorçu “Fədaine-İslam” (İslam döyüşçüləri) təşkilatı ifrat şovinist mövqedə durur, “İran millətinin müstəsnalığını” və İranın bölgədə xüsusi rəhbər rolunu təbliğ edirdi. Başqa bir təşkilat – “Hezbe melləte Eslam” (İslam millətinin partiyası) da fəal şəkildə Şiəliyi, dolayısı ilə pan-İranizm ideyalarını təbliğ edirdi. Şah rejiminə müxalif fikir adamları arasında Əli Şəriətinin (1932-1976) əsərləri inanılmaz populyarlıq qazanmaqda idi. Məşhəddə ənənəvi ailənin və mühitin yetirməsi olan Şəriəti Sorbonda təhsil görmüş, Qərb metodları ilə ənənəvi İran dəyərlərini çağdaşlaşdırmış, İran/Fars millətçiliyinin simvollarından olan Şiəliyə qayıdışı təbliğ etmişdir. Onun Özünəqayıdış (“Bazgəşt be xiştən”) konseptinin özəyində də məhz Şiəliyə qayıdışa çağırış durur.[67]

Fədai və Mücahid təşkilatlarının milli məsələyə münasibəti özlüyündə xüsusi maraq doğurur. Bu təşkilatların Azərbaycanda yerli qrupları 60-cı illərin ortalarında tələbələrin, orta təbəqədən olan aydınların və xırda burjuaziyanın sırasındn çıxmışdı.

Təbrizdə Fədailər qrupu 1965-ci ildə yaradıldı. Onun tərkibinə Bəhruz Dehqani, Əşrəf Dehqani və Əlirza Nabdil daxil idilər. Bəhruz Dehqani (1971-ci ildə həlak oldu) və onun kiçik bacısı Əşrəf kasıb Türk ailəsində doğulmuş, kənd məktəblərində müəllimlik etmişdilər. Onların atası 40-cı illərdə Tudənin fəal üzvlərindən olmuşdur. Əlirza Nabdil Tehran Universitetində ədəbiyyat oxumuş, sonra isə orta məktəbdə dərs demişdi. Onun da atası 40-cı illərdə Tudə və Demokrat Firqəsinin fəal üzvü olmuşdur. Mücahidlər qrupunun təşkilatlanmasında Azərbaycandan olan gənclər Məhəmməd Hənifnejad, M.Əsğərzadə, M. Bazarqani və A. Mihəndust-Hənifnejad fəal rol oynamışlar.[68]

[1] Der Aufstieg des İran sur Wirtsehafttsmacht und die entwicking der Iranisch-Sowjetischen injiehungen, Austenpolitik und Zeitgeschichte, 1975, no 12, s. 1-28.

[2] İran Almanac and Book of Facts 1961, Teheran, (n.a.), p.14; M.Keyhan, Coğrafiyaye mofəssəle İran, c.3, Tehran, 1311, s. 39; Burs, 30 oktyabr 1977, 24 sentyabr 1978.

[3] Burs, 3 fevral 1974; Ettelaat, 22 oktyabr 1977.

[4] Rahnəmaye məaden və karqahhaye bozorge sənətiye İran dər sale 1342, celde əvvəl, Tehran, 1965, s. 1-16.

[5] Salnameye amariye keşvəre sale 1347, Tehran, 1968, s. 5.

[6] Amarnameye ostane Azerbaycane Qərbi, Tehran, 1978, s.60; Amarnameye ostane Azerbaycane Şərqi, Tehran, 1979, s.66; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 44.

[7] Qozareşe touseeye sənaye və məaden.Pərvanehaye təsis və bəhrebərdarihaye nimeye sale 1350, Tehran, 1351, s. 79.

[8] В.П.Цуканов, Территориальные сдвиги в обрабатывающей промышленности Ирана в период ломки колониальной структуры народного хозяйства, Иран. Проблемы экономического и социального развития, с. 181.

[9] Iran Almanac and Book of Facts 1974, Teheran:Plan Organization, (n.a.), p. 247.

[10] В.П.Цуканов, Территориальные сдвиги в обрабатывающей промышленности Ирана в период ломки колониальной структуры народного хозяйства, c. 201.

[11] Yenə orada, s. 495.

[12] Н. Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е годы, Москва: Наука, 1982, с. 8-9.

[13] Yenə orada.

[14] Keyhan, 24 yanvar 1973.

[15] Tehrane Ekonomist, 2 oktyabr 1971.

[16] Yenə orada, 20 fevral 1959.

[17] Statistical Handbook of İran, vol. 2, Teheran, 1966, p. 149.

[18]Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının jurnalı), 5 noyabr 1965.

[19] Yenə orada, 24 may 1967.

[20]Keyhan, 24 yanvar 1973.

[21] R.E.Looney, The Economic Development of İran. A Recent Survey üith Projections to 1981, New York etc, 1973, p. 143.

[22]Baxın: Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 46-48.

[23] İran Almanac and Book of Facts 1967, Teheran, (n.a.), p. 314.

[24] Keyhan, 13 iyul 1965.

[25] Amarnameye ostane Azərbaycane - Qərbi, Tehran, 1978, s.70; Amarnameye ostane Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 75; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 75.

[26] М. Иванов, Иран в 60-70-х годах ХХ века, Москва: Наука, 1977, с. 68.

[27] Amarnameye ostane Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 78.

[28] Ettelaat, 28.08.1949.

[29] Səməd Bayramzadə, İran hakim dairələrinin Cənubi Azərbaycan maarifi və mədəniyyəti sahəsindəki siyasəti (1947-1978-ci illər), Şövkət Tağıyeva (məsul redaktor), Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri, Bakı: Elm, 1989, s.50.

[30] Yenə orada, s. 51.

[31] Çənlibel, 21.07.1979.

[32] Qozareşe xolaseye sərşomariye omumiye keşvər dər sale 1335, c. 2, Tehran, 1961, s. 55-59, 82-85; Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 98, 174.

[33] Salnameye amariye keşvəre sale 2536-e şahənşahi, Tehran, 2536, s. 20-38.

[34]Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 05.12.1962.

[35] Amarnameye ostane Azərbaycane - Qərbi, Tehran, 1978, s.8; Amarnameye ostane Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 13; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 10, İran dər ayineye amar, Tehran, 1360, s.19.

[36] Keyhan, 18.09.1975; Ettelaat, 11.07.1976

[37] Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının dərgisi), N 11, 1977, s.31.

[38] Keyhan, 12.09.1971, 17.05.1972, 29.05.1976; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 03.03.1965.

[39] Ettelaat, 19.01.1965.

[40] Keyhan, 29.05.1976.

[41] Keyhan, 27.09.1962, 28.07.1967, 15.05.1968, 21.07.1969, 07.09.1969; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 06.09.1967; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının dərgisi), N 1, 1961, s. 52-57.

[42] Keyhan, 29.05.1976.

[43] Alıntı:С.М.Алиев, К национальному вопросу в современном Иране, Краткие сообщения Института народов Азии, Москва, 1964, N 77, c.45.

[44] Cəmaləddin Fəqih, Aturpatakan (Azərbaycan) və nehzəte ədəbi, Tehran, 1967, s.9.

[45] H. Vəhidi, Pojuxeşi dər məneşe melli və məneşe pasayi, Tehran, 2535, s.10.

[46] H.Behzadi-Mədədi, Nasyonalizm, Tehran, 1975.

[47] M.A. Foruği, İran ra çera bayəd dust daşt? Ettelaat, 14...1975.

[48] M.Müəyyedi, Həmbəstegi və yeqanegiye melliye iraniyan, Tehran, 1976, s.41.

[49] Mohammed Reza Pahlavi, Mission for My Country, London, 1960; Mohammed Reza Pahlavi, The White Revolution, Teheran, 1967; Məhəmməd Reza Pəhləvi, Besuye təməddone bozorg, (yersiz), 1977.

[50] Ричард Фрай, Наследие Ирана, Москва: Наука, 1972, с. 30.

[51] Sərvan Kaviyanpur, Tarixe omumiye Azərbaycan, Tehran, 1346, s.82.

[52] Məhmud Əfşar-Yəzdi, Moqəddəme, Mənuçehr Mortəzevi, Zəbane dirine Azərbaycan, Tehran, 1360 (səhifə göstərilməyib).

[53] Cəmaləddin Fəqih, Aturpatekan (Azərbaycan) və nehzəte ədəbi, s.186.

[54] Şəfi Cəvadi, Təbriz və piramune an, Təbriz, 1350, s.62.

[55] N. Şeybani, Təşkile şahənşahiye Səfəviyye, ehyaye vəhdətə melli, Tehran, 1346, s.246.

[56] Nəsrulla Fəlsəfi, Zendegiye Şahe Abbase Əvvəl, c.1, Tehran, 1334. s. “se” və “i”; О.Эфендиев, К освещению некоторых вопросов истории Сефевидов в современной историографии Ирана, Против буржуазных фальсификаторов истории и культуры Азербайджана, Баку: Элм, 1978, с.135.

[57] Məsələn, baxın: Keyhan, 26.08.1976, 28.08.1976; Ettelaat, 28.08.1976.

[58] Şövkət Tağıyeva, Müasir İran burjua tarixşünaslığında Azərbaycan xalqının etnik birliyinin inkar edilməsi haqqında, Ə. Sumbatzadə (red.), Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı, s.114-124.

[59] Л.Р.Полонская, А.Х.Вафа, Восток: идеи и идеологии (Критика буржуазных и мелкобуржуазных концепций «третьего пути» развития), Москва: Наука, 1982, с. 73-78.

[60] Keyhan, 28.08.1976.

[61] М.С.Иванов, Иран, Национальные процессы в странах Ближнего и Среднего Востока, Москва: Наука, 1970, с. 120-121.

[62] Əli Reza Nabdel, Azərbaycan və məsəleyi melli, s.38.

[63] Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.

[64] Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.

[65] Məsələn, baxın:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей, Москва: Наука, 1981, с.247-251, 323-328.

[66] Məsələn, baxın: Məhmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.

[67] Baxın: Əli Şəriəti, Bazgəşt, Tehran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
[68] MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
Prof. Dr. Nəsib Nəsibli

IV HİSSƏ
Bu illərdə Türk gəncliyinin milli məsələyə marağının artması müşahidə olunur. Nabdil yazır: “60-cı illərin əvvəllərində İranda yeni ideyaların meydana çıxdığı dövrdə Azərbaycan gənclərinin şüurunda milli zülmün gerçək əksi bənzərsiz güc və aydın şəkil aldı. Milli məsələ ilə yaxından tanış olmaq üçün onlar milli mədəniyyəti, ilk növbədə, öz doğma dillərin, ədəbiyyatlarını və musiqilərini öyrənməyə başladılar.”[1] İranda populyar uşaq yazıçısı olan Səməd Behrəngi və Bəhruz Dehqani folklor materialları topladılar və Azərbaycan/Türk çifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən ibarət 5 məcmuə nəşr etdirdilər; Dehqani ədəbiyyatın cəmiyyətə təsiri haqqında özünün apardığı tədqiqat əsərini çap etdirdi.

Bu tədqiqatların içərisində daha əhəmiyyətlisi adıçəkilən Əlirza Nabdilin “Azərbaycan və milli məsələ” başlıqlı kitabçası idi. Bu əsər 60-cı illərdə yazılmışdı, ancaq onun həlakından çox sonra nəşr edildi. Əlirza Nabdil, “Oxtay” təxəllüsü ilə Türkcə və Farsca şeirlər yazmış, aydın kəsimin gənc, ümidverən görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. O, həm də “Sazemane Çerikhaye Fədaiyane Xəlqe İran”ın (İran Xalqının Fədai Çerikləri Təşkilatı, Fədailər) seçilən rəhbərlərindən biri idi. 1350 (1971/72)-ci ildə şah cəlladlarının əlinə keşmiş Əlirza Nabdilin işgəncələr nəticəsində təşkilatına zərər verə biləcəyindən ehtiyatlanaraq polis xəstəxanasında özünə qəsd etməsi hadisəsi sol kəsim içində dillərə dastan olmuşdur. Bu fədakar və istedadlı insanın ölümündən sonra adıçəkilən kitabça çap edilmişdir.[2] Bu kitabçada yer almış fikirlər təkcə Əlirza Nabdilin nəzəri yanaşması deyil, sol təşkilatların ölkədəki milli məsələlərə, özəlliklə Azərbaycan məsələsinə münasibətinin göstəricisidir.

İranda Azərbaycan məsələsinin yaranması tarixi mövzusuna baş vuran yazar, ilk addımdan çıxmaza girir. “Azəri dili və ədəbiyyatı necə meydana gəldi?” başlıqlı bölümdə o, məsələyə coğrafiyaya dayalı pan-İranist kimlik konsepti ilə yanaşır. O, “Fars-Ariya şovinizmi” adlandırdığı rəsmi İran tarixçiliyinin zəif dəlillərini çürütməyə çalışır. Rəsmi tarixçiliyin Azərbaycan haqqında əsas tezislərini sırası ilə təkrarlayandan sonra Nabdil yazır: “Azərbaycanlıların deyək ki 800 il əvvəl Fars dilində danışdıqları mövzusunda şovinistlər çox israr edirlər və bunu sübut etməklə düşünürlər ki, hazırki əsrin ən çətin problemini həll etmiş olurlar. Halbuki bu mövzunu sübut etməyə heç ehtiyac da yoxdur, onu çox asanlıqla qəbul etmək olar.”[3] Çünki yazara görə, “yüzillərlə bu torpaqlarda yaşayan milyonlarla insanın dilinin” yaşamaq haqqı vardır. Prinsip etibarı ilə bu, məntiqli yanaşmadır, ancaq, bizim fikrimizcə, yetərli deyil. Nabdilin bəzi İran tarixçilərinin tarixə zidd “Səfəvilərin zorla əhalinin dilini Türkləşdirdikləri” iddialarını da “hətta indi belə dövlət məmurlarının illərlə ayağı bəzi kəndlərə dəymir” kinayəli dəlili ilə çürütməsi də bu qəbildəndir. Əlirza Nabdilin ixtiyarında milli tariximiz haqqında başqa alternativ olmadığından, daha doğrusu, başqa nəzəri yanaşmadan, güman ki, xəbərsiz olduğundan pan-İranist baxışa qarşı doğru-dürüst konsept qoymamışdır, ya qoya bilməmişdir. Ona görə də mənsub olduğu etnik birliyin (Azərbaycan əhalisinin) adı ilə bağlı Nabdilin elmə dayalı bir fikri yoxdur, eyni səhifədə belə “Azərilər”, “Türklər”, “Türkdilli Azəri xalqı”, “Azərbaycanlılar” etnoniminə rast gəlinir. “Türklər” və “Türk dili”nin sinonimi kimi bol-bol işlədilən “Azərilər”, “Azəri dili” termini də elmi və obyektiv deyil, “Fars-Ariya şovinizminin” ixtirasıdır.

Nabdil İslamdan sonrakı dövrdə Fars Şüubiyyə hərəkatı, “Şahnamə” hadisəsinə toxunub, onu “qövmgərai” (etnikçilik) adlandırır və Azərbaycanda bu cür meyllərin olmamasından məmnunluğunu bildirir. XX yüzilin başlarından pan-İranizmin xüsusən Azərbaycanın Türk əhalisinə münasibətdə mürtəce xarakter almasını, Türkləri zorla Farslaşdırmaq çağırışlarını görmür, ya da görmək istəmir. Nabdil həmçinin Türklərin siyasi fədakarlığına baxmayaraq, Fars elementinin Məşrutə inqilabından daha karlı çıxmasını (məsələn, Fars dilinin dövlət dili elan edilməsini) bilmir, ya da bilmək istəmir. Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin İranın müstəqilliyi uğrunda mübarizəsindən, Quzey Azərbaycandan fərqlənmək üçün Güneyin adını “Azadistan” qoymasından heyranlıqla yazan müəllif, Təbriz üsyanı zamanı “Azərbaycanın Türk [yurdu] olmasını” vurğulayanları “İran demokratik hərəkatına təfriqə və pərakəndəlik salanlar” adlandırır.[4] Rza Pəhləvi diktaturasının İranın başına gətirdiyi bəlalardan geniş bəhs açan Nabdil, yalnız bir cümlə ilə milli dillərin boğulmasını qeyd edir. Solun Kəsrəvisi – Tağı Ərani və onun fəaliyyəti Nabdilin yüksək qiymətini alır. O, Mirzə Əli Möcüzün həyat və yaradıcılığını araşdıraraq bildirir: “Möcüz Azəricə yazmışdır, amma bu, onun milliliyindən deyil, xalçılığından irəli gəlirdi, çünki Azəricə yazmasaydı, sadə camaat onu başa düşməzdi.”[5] Əlirza Nabdilin 21 Azər hərəkatına münasibəti də mənfidir. Azərbaycan Demokrat Firqəsi və onun liderlərinə qarşı bəzi haqlı tənqidləri olsa da bu hərəkatın xarakteri haqqında yazarın verdiyi yanlış qiymət (separatçılıq) özünün dediyi “Fars şovinistləri və Arya irqçilərinin” qiymətindən fərqlənmir. Onun fikrincə, İranın o zamankı əsas ziddiyyətləri sırasında (feodallar-kəndlilər, iri burjuaziya – proletariat və şəhər zəhmətkeşləri) milli problemlər yox idi. Azərbaycan demokratlarının milli dil şüarını Nabdil “axmaqlıq” adlandırır.[6]

Əlirza Nabdil əsərinin “Yeni mərhələdə milli təmayüllər” başlıqlı bölməsində 1960-cı illərdə İran fikir həyatında yeni dəyişikliklərin baş verdiyini qeyd edir. Müəllif Azərbaycanda bu təmayülün əsasən milli dil və ədəbiyyata həvəsin artmasında özünü göstərdiyini bildirir. Eləcə də əlavə edir ki, “bu illərdə yerli millətçilik (“nasyonalizme velayəti”) Firqə ziyalılarının inhisarında idi.”[7] Bundan məmnun olmayan Nabdilə görə, milli şüarın əsasında durduğu heç bir proqram Azərbaycan fəhləsi, kəndlisi və xırda burjuaziyasını İran fəhlə-kəndli-xırda burjuaziyası ilə müttəhid edə bilməzdi.[8] Maraqlıdır ki, Kürdlər arasında inqilabi coşqunluğun yaranmasından rahatsız olmayan yazar, bunu İraq Kürdüstanındakı siyasi proseslərin təsiri və onlara “Səfəvi və Qacarlar dövründə yad qövm kimi yanaşıldığı” ilə izah edir.[9] Türkcə ədəbiyyat nümunələrinin çapının çətinliyi və polis təqibinin artmasını faktlarla təsvir edəndən, deməli, milli zülmün varlığını qəbul edəndən sonra Nabdil, 1960-cı illərdə ədəbi həyatı canlandıran şəxslərin yaradıcılığını araşdırır. Onların yaradıcılığında sosial motivlərin zəif olması səbəbindən bu şəxsləri xırda-burjua millətçiləri sayır. Həbib Sahir, Fəthi, Coşqun, Fərzanəni Türkçü-millətçi olduqları üçün tənqid edir. Ən sərt münasibət isə Əli Təbrizlinin payına düşür. Bütün İran Türklərini birliyə çağırdığı üçün Əli Təbrizli onun gözündə ifrat pan-Türkist və əks-inqilabçıdır.

Əlirza Nabdil əsərinin son bölümündə 1960-cı illərdə Azərbaycan gəncləri arasındakı yeni meylləri araşdırmağa çalışır. O yazır ki, Sovet Azərbaycanından gələn “Xruşovçu revizionizm”in təsiri ilə “regionçu gənclər” (“cəvanane velayətgəra”) get-gedə “ayrılıq mərəzinə” tutulmağa başladılar. Onlar bu “regionçuluğu” səmimi olaraq mütərəqqi hadisə, hətta marksizmə uyğun sayırdılar. Nabdil yazır ki, hazırda iki problem qarşısında qalıblar: 1. Marksizm tərəfdarı olan aydınlar və fəhlələr arasında millətçilik meylləri; 2. “Azəri kütlələr, özəlliklə Azərbaycandakı Azəri kütlələr arasında milli məsələnin mövcud olması”.[10] Nabdilin yazdığı bu hadisə əslində 1960-cı illərdə Azərbaycanda və ondan kənarda yaşayan Türklər arasında milli şüurun yaranması prosesindən ibarət idi. Onu Nabdil “regionçuluq virusu” adlandırır. Hesab edir ki, “pan-Türkizm virusu” da bu şəraitdə arta bilər. Öz milləti arasında milli şüurun və millətçiliyin artmasından rahatsız olan bu zehniyyət sahibi ardınca yazır ki, Stalin və Mao Tse-dun’un öyrətdikləri kimi, həm hakim millətin şovinizmi, həm də məhkum millətin ifrat millətçiliyi eyni təzadın iki tərəfidir və bu təzadı həll edəcək yeganə qüvvə proletariatdır. Əsər dünya proletar inqilabının, “İran marksist-proletar mübarizəsinin”, İran xalqının azadlıq mübarizəsinin şəninə deyilən şüarlarla, “imperializm və onun İran itlərinin”, Fars şovinizminin və “regonçuluğ”un pislənməsi ilə bitir. Əlirza Nabdilin gəldiyi nəticəyə görə, şah rejiminə qarşı mübarizənin güclənməsi şəraitində Azərbaycan məsələsinin qoyulması aktual deyildir.

Daha sonralar Fədailərin inqilabi-demokratiya istiqamətində ümumi təkamülü gedişində onların milli məsələyə münasibəti də nisbətən dəyişdi. Fədailərin, eləcə də mücahidlərin bəzi sənədləri göstərir ki, 70-ci illərdə onlar bu problemə bir qədər diqqətlə yanaşmağa başlamışdılar. Fədailərin ideoloqlarından Bijən Cəzəni İran cəmiyyətinin başlıca ziddiyyətləri sırasında milli azlıqlar və zülm rejimi arasında olan ziddiyyətləri qeyd edərək yazırdı ki, birincilərin hərəkatı “ümumi azadlıq mübarizəsinin bir hissəsini təşkil edir.”[11]

İran Xalq Partiyası (İXP, Tudə) öz proqram sənədlərində dəfələrlə ölkədə milli məsələnin vacibliyini qeyd etmişdi. 1973-cü ildə İXP MK Rəyasət Heyətinin milli məsələ üzrə təsdiq edilmiş tezislərində deyilir: “İranın milli vahidləri uzun tarixi dövrlər boyunca eyni tale ilə, öz ümumi vətənlərinin azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə ilə, ümumi mədəniyyəti (?!-N.N.) ilə bir-birinə bağlıdırlar. İXP İranda yaşayan bütün millətlərin, milli qrup və azlıqların tam bərabərlik hüququnu və onların ölkənin ərazi bütövlüyünün saxlanması əsasında vahid vətən çərçivəsində könüllü ittifaqını müdafiə edir. Milli zülmün kökünün kəsilməsi bu məqsədin təmin edilməsinin ilkin şərti və əsasıdır. Bunun üçün əsarətdə olan bütün millətlərə və milli qruplara muxtariyyət verilməlidir. Ölkənin inzibati bölgüsünün əsasında milli qrupların mənafeyi durmalıdır. Milli bölgələrdə əyalət, vilayət və nahiyə əncümənləri vahid İran vətəni çərçivəsində muxtariyyət prinsipini həyata keçirən orqanlar olmalıdır.”[12]

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qalıqları 40-50-ci illərdə yerlərdə zəif də olsa öz işlərini yenidən qurmağa çalışdı. Amma şah rejiminin repressiyaları gücləndikcə firqənin əski üzvləri fəaliyyətlərini mədəniyyət sahəsinə keçirdilər. 1960-cı ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi Moskvanın təzyiqi ilə Tudə ilə birləşdirildi.[13] Ancaq formal olaraq öz adını və mərkəzi komitəsini saxladı. Sonrakı onillərdə mühacirət həyatına məhkum edilmiş bu qurum tədricən tükəndi.

Beləliklə, rejimə müxalifətdə olan sol qüvvələr milli məsələnin həllini İran əhalisinin sosial qurtuluşu ilə bağlayırdılar. Milli məsələ anti-diktatura və demokratiya mübarizəsi məcrasında həll olunmalı idi, yəni onlar Azərbaycan məsələsinin proletar həlli yolunu təklif edirdilər. Ancaq 60-70-ci illərdə İranda yaranmış siyasi vəziyyətdə şah diktaturasına qarşı bütün qüvvələrin birləşməsi zərurəti, onların fikrincə, milli məsələnin həllini ikinci plana keçirirdi. Burjua və dini müxalifətə gəlincə, qeyd edildiyi kimi, onlar milli problemlərin, bu sıradan Azərbaycan məsələsinin varlığını belə qəbul etmirdilər.

İkinci dünya savaşından sonrakı dövrdə Azərbaycan/Türk milli hərəkatı əsas etibarı ilə milli mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətlərlə məhdudlaşdı. Türk kültürü üzərinə qoyulmuş tabuya baxmayaraq, milli mədəniyyət nümunələri ortaya çıxmaqda idi. Bu sıradan birinci olaraq həm tarixi baxımdan, həm də ideya-bədii dəyərinə görə Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasını (1954) göstərmək gərəkdir. Dalbadal bir neçə dəfə çap olunmuş bu əsərdən öncəyalnız Farsca yazmış (“Beycətabad xatirəsi” qəzəlini çıxmaqla) nüfuzlu şairin bu əsəri Fars irqçiliyinə tutarlı bir cavab oldu. Milli-demokratrik hərəkatın yatırılmasından sonra Türk ictimai fikrində və mədəni həyatında yaranmış bədbin əhval-ruhiyyənin aradan getməsində bu möhtəşəm əsərin rolu əvəzsizdir. Çox sonralar yazıçı Gəncəli Səbahi xatırlayacaqdı: “Heydərbabaya salam” sükut səltənətində bir top kimi səsləndi, susmuş vicdanları, yuxuya dalmış istedadları ayıltdı.[14] Milli hökumətin rəhbərlərindən biri olmuş Dr. Salamulla Cavid isə bu hadisəyə belə qiymət vermişdir: “Şəhriyarın türkcə yazdığı “heydərbabaya salam” şeiri ədəbi hərəkatda yeni bir vəlvələ yaratdı, bizləri milli hərəkata doğru yenidən istiqamətləndirdi.”[15] Şəhriyarın bu əsərinə yazılmış saysız nəzirələr deyilənlərə sübutdur. Həbib Sahir, Kərim Məşrutəçi Sönməz, M.H.Səhhaf, Həsən Məcidzadə (Savalan), Xosrov Mirzə, Gəncəli Səbahi, Bulut Qaraçorlu Səhənd, Hüseyn Sədiq Düzgün, Məhəmməd Əli Fərzanə, Salamulla Cavid kimi orta və yaşlı nəslə məxsus, Təbrizli Əli, Əlirza Nabdil (Oxtay), Haşım Tərlan, N. Berahani kimi gənc şair və yazıçıların ana dilində yazılmış, ancaq çıxusunun yazıldığı vaxt (bəzilərinin heç ondan sonra da) işıq üzü görməyən əsərləri İranda Türk ədəbiyyatının ideya-bədii cəhətdən inkişaf etdiyini göstərir.

Çox maraqlıdır ki, şairlərin çap üzü görmüş bir neçə şeir toplusu hər iki sahil Azərbaycan şairlərinin şeirlərindən tərtib edilmişdi.[16]Bundan başqa Sovet Azərbaycanında çıxmış ədəbi əsərlər və ayrıayrı mətbu orqanlar İranda yayılırdı. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycanda radioqəbuledicisi olan şəhər əhlinin 90 faizi Bakı radiosuna qulaq asırdı.[17]

Türk dili və milli həyatın digər daşıyıcılarının varlığını şüurlara çatdırmaq, pan-İranist ideyalarla mübarizə baxımından şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin (bayatı, əfsanə, nağıl, tapmaca, mahnı, atalar sözləri və s.) toplanıb çap edilməsi böyük əhəmiyyətə malik idi. Məhəmməd Əli Fərzanə, Səməd Behrəngi, Bəhruz Dehqani, Salamulla Cavid, Ə.Müctəhidi, Həsən Məcidzadə və b. Aydınların Fars və ana dillərində başlıca olaraq 60-cı illərdə çap etdirdikləri folklor nümunəsi topluları Türklər arasında son populyar olmuşdur.

Türklər arasında milli həyata, ana dilinə və milli mədəniyyətə artan maraq onları milli məsələyə öz münasibətini müəyyənləşdirmək və bu işi nizamlamaq üçün çeşidli ədəbi və ədəbi-bədii birliklər halında birləşməyə sövq edirdi. Belə birliklərdən biri Qaraçorlu Buludun (Səhəndin) təşəbbüsü ilə 1953/54-cü ildə Tehranda yaradılmış və 60-cı illərin ortalarınadək fəaliyyət göstərmişdir. Səhənd, Hüseynqulu Katibi, Fərzanə, Səbahi, Cavid, N. Fəthi, M.M. Etimad, M.Ə.Məhzun, Savalan, Nur Azər, İbrahimpur və b. həmin birliyin üzvləri idilər. Birliyin məqsədi Türkcə yazılmış əsərləri, şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin çapına yardım göstərmək idi. Topluların çoxu birliyin səyi ilə meydana gəlib, işıq üzü gördü.[18]

Türk aydınlarından Təbrizli Əli 1957/58-ci ildən başlayaraq 1963/64-cü ilədək bir neçə dəfə ədəbi birlik (məhfəl) yaratmağa cəhd göstərmişdir. Onun təşkil etdiyi qısaömürlü ədəbi cəmiyyətlərdə Etimad, Şəriəti-Əhəri, Həsənoğlu, Həmin Şahid, Rəcəb İbrahimi, salamulla Cavid, N.Fəthi, Ə.Azəri və b. Iştirak etmişlər.[19]

İctimai həyatın nisbətən liberallaşdığı 60-cı illərdə Türk dilinə həsr edilmiş elmi araşdırmalar və onların çap edilib yayılması milli aydınların böyük önəm verdiyi məsələlərdən idi. Bu kitablar a bütövlükdə “Azəri dili” haqqındakı pan-İranist konsepsiyaya qarşı yönəlmişdi və onların giriş bölməsində bu konsepsiyanın əsassızlığı adətən üstüörtülü şəkildə qeyd edilirdi. Azərbaycan əhalisinin əski dilinin “Azəri” olduğu və fars dilini burada yaymağın tarix tərəfindən şərtləndiyini idd ai edənlərə cavab olaraq Salamulla Cavid, Məhəmməd Əli Fərzanə, yuxarıda adı çəkilmiş şair Əlirza Nabdil (Oxtay) və başqaları göstərirdilər ki, Türk dili tarixinin mübahisəli tərəflərinə, bir sıra türk şairlərin Farsca yazmalarına baxmayaraq, bu dil neçə yüzillərdir ki, Azərbaycan əhalisinion danışıq və yazı dilidir, ona görə də onun ana dili olduğu şübhə doğurmamalıdır; sözalma və sözvermə halları dillərin qarşılıqlı əlaqəsi üçün təbii hal olduğundan, Türk dilindəki alınma sözləri bəhanə edərək onu Altay dilləri qrupundan ayırmaq cəhdi əbəsdir. Məhəmməd Əli Fərzanə bu məsələlər haqqında yazırdı: “Türk-Azəri dilinin Azərbaycanda rəvac tapması və möhkəmlənməsi məsələsi çoxdandır söz-söhbətə və mübahisələrə səbəb olmuşdur. Müxtəlif, özü də bir-birinə zidd fikirlər söylənilir. Amma bu söz-söhbətlərə və bir-birinə zidd baxışlara baxmayaraq, bir şey şübhəsizdir və mübahisə doğurmur: keçmişdə necə olubsa-olsun, hazırda bu dil neçə əsrdir ki. Bu diyarın əhalisinin ürək, düşüncə və duyumunun dilidir.” [20]

Türk aydınları Ərəb qrafikasındakı yazını islah etməyin zəruriliyini göstərir, Türkcə yazılarda ədəbi dil normalarının gözlənilməsi üçün kiçik vəsaitlər çap edirdilər.[21] Onlar dərk edirdilər ki, “hər bir xalqın dili həmin xalq üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir; buna görədir ki, dilləri istila altında olan millətlər bacardıqları zamanlarda öz dillərini xarici istiladan azad etmişlər.”[22]

60-70-ci illərdə milli aydınların əhval-ruhiyyəsini göstərmək, onlar arasında dolaşan və müzakirə edilər fikirləri müəyyən etmək baxımından tanınmış şair və ictimai xadim Təbrizli Əlinin (1929 – 1998) həmin dövrdə bölmə-bölmə yazdığı, amma yalnız İslam inqilabı zamana çap etdirə bildiyi kitabı əvəzsiz qaynaqdır. Onillərlə İranda Türkün varlığını yox sayan, onu aşağılayan pan-İranist və irqçi təbliğata qarşı bu ölkədə yazılmış onlarla əsər arasında Təbrizli Əlinin “Ədəbiyyat və milliyyət” kitabı[23] özəl yeri ilə seçilir. Bu kitab mürtəce-irqçi suçlamalara Güney Türklüyünün ilk ümumiləşdirici cavabıdır.

Kitabın içəriyindən də göründüyü kimi, Təbrizli Əli, Fars şovinizmi və Arya iqrçiliyinin sistemli-akademik, elmi-bitərəf tənqidini qarşısına məqsəd qoymamışdır. Müəllif millətinin tanınmış şairi və haqsızlığa dözə bilməyən mübariz oğlu idi.[24] Odur ki, kitabın bəzi bölümlərindəki fikirlər hissiyata dayanır, müəllif fikrini əsaslandırmaq üçün yetərli dəlil gətirməyi gərəkli bilmir. Əyər-əksiyi, mənfisi-müsbəti ilə birlikdə bu kitab özünü dərk etmək istəyən Türklüyün XX yüzilin 60-70-ci illərində haray səsi olması baxımından əvəzsiz qaynaqdır.

Yazar başlarkən kitabın amacına aydınlıq gətirir. İranın siyasi tarixində həmişə ən fəal rol oynamış soydaşlarının sağ, ya sol ideologiyalara ifrat bağlılığından (“sola vurğun, sağa məftun” olmasından) və özünü unutmasından heyrətlənən müəllif, milli problemlərin araşdırılması və ortaya qoyulmasını milli görəv bilir. Təbrizli Əli Fars şovinistindən daha çox Türk manqurdundan qəzəblidir: “Yüz illərcə, milyonlarca qoyun kimi doğulub, qoyun kimi yeyib, və qoyun kimi qığılayıb, və sonra qoyun kimi ölüb gedənlərimiz və onların yerin dutanlarımız, hər işə qırp qoyub, hər oyuna baş vurub, və tarix və coğrafiya oxuyub və yazıb, hər cürə özgə dillər ögrənib və ögrədib, hakim və məhkum olub, varlı-varsız olub, dünya millətlərin və dillərin tanıyıb və hər cürə boyağa bulaşıb, ancaq özün və millətin, və kim imiş və kimdir və kim olacağın tanımayıb və hələ də tanımaq istəmir.”[25]

Milli özünüdərk prosesinin ilk mərhələsinin “Kim imiş və kimdir” sualına cavabdan keçdiyindən müəllif, tarixi keçmiş məsələlərinə özəl yer verir. Təbrizli Əli və özünü axtaran hər bir soydaşı üçün “millət olaraq nədə yanlışlığımız oldu ki, indi bu günə qalmışıq?” sualına cavab tapmaq fövqəladə böyük önəmə malik iş olmuşdur.

Bu suala cavab vermək üçün Təbrizli Əli tarixi keçmişin bəlli həqiqətlərini xatırladır. O bildirir ki, İslamaqədərki dövrdə Fars ədəbiyyatı yalnız bir neçə əsərdən ibarət idi: “İslamdan öncə Əcəmlərin [Farsların] heç bir ədəbi, nəzmi, roman kitabları yoxdur, və hələ bir neçə cırıq mırıq yer altından tapılan Sanskrit, Avesta, Mozdesna, Yəşt adlı kitabcığlar varsa da xürafat və mövhumat üçün yazılıbdır.”[26] O kitabların dili ilə çağdaş Fars dili arasında əlaqə yoxdur, ya da ayrı-ayrı sözlər oxşasa da indiki Farslar onları anlamırlar. Pan-İranistlərin İslamaqədərki İran/Fars tarixini göylərə qaldırıb, yalan nəzəriyyələr uydurmasını Təbrizli Əli qəzəblə rədd edir: “... bugünkü yalağ Əcəm, o günün, o çirkin və qanlı günün milli dil və milli ədəbiyyatından danışanda və sarsaqlayanda özün gülüncə qoyur və bütün dünyanı, hətta özünü güldürür.”[27] Təbrizli Əli, Ərəb və Türkləri “zalım, yırtıcı və dilbilməz” kimi təqdim edənlərin irqçiliyinə etiraz edir. O yazır: “Bəs Firdovsi Ərəb əlifbası ilə nə üçün Türk şahı Mahmud Qəznəviyə Şahnaməsin yazıb? Bu uzun çağlar boyu Həkim Fərruxi Sistani, Ünsüri, Ənvəri, Qəani Şirazi, Hafiz Şirazi, Vüsal Şirazi, Sədi Şirazi, [...] Kəmaləddin İsmayıl İsfəhani, Məliküşşüara Bəhar Xorasani və yüzlərcə və minlərcə şairlər və məddahlar hünərlərin və bacarıqların Ərəb, məxsusən Türk üçün nəsar [qurban, hədiyyə] və təqdim ediblər.” O, Türk hökmdarlarının Fars dili və ədəbiyyatına qəyyumluğunu görməyən və bu hökmdarları yeri gəldi-gəlmədi aşağılayan, Türk dilinə ikrahla yanaşan irqçi müəllifləri insaflı olmağa çağırır.

Təbrizli Əli irqçi müəlliflərə qızdığı kimi, Türk hökmdarlarının milli dil və ədəbiyyata biganəliyinə də içdən yanır. “Şimaldan-cənuba, şərqdən-qərbə kimi böyük-böyük imperator[luq]lar quran”, “özgə millətlərə dil və milliyyət təhmil etməyən” Türk sülalərinin siyasətinin bədəlini (“cəriməsini”) çağdaş soydaşları ödəyirlər. Təbrizli Əli həmin Türk sülalələrini qınayır:”Qulluqlarında yüzlərcə balaca şahlar, hökumətlər, tarix yazanlar, ədiblər və şairlər, memarlar və təbiblər olan ata və babalarımız, gələcək nəsl üçün, yəni biz[lər] üçün heç bir gözəl milli miras, milli dil və ədəbiyyat, milli tarix qoymayıblar. Fəqət günün nəğd olan qüdrət və gücünə qane olub, zəmanı və dünyanı kiçik və qısa düşünüblər.”[28] Orta yüzillərdə Türk eliti içində etnik təəssübün olmaması (Nəvai heyrətləndirici istisnalardan biridir ) XX yüzildə ağır sonuclar verdi. Təbrizli Əli yazır:”Vara və sərvətə, qüdrətə və gücə, yaxşı yeyib və içməyə, habelə ev bəzəklərinə və yüzlərcə belə şeylərə və işlərə qiymət və dəyər qoyulurdu, ancaq dilə, ədəbiyyata, milli fərhəngə, milli vicdana, özün və millətin tanımağa elə bir könül və əlaqə göstərilmirdi. Və indi budur ki, bugünkü nəslin əlində bir öylə milli fərhəng yoxdur, və olub qalan varsa da ya gözlərdən itkindir, və ya zaman pası və tozu ilə örtülüdür.”[29]

Təbrizli Əli, orta çağlarda Türk - Fars münasibətlərinə aydınlıq gətirmək üçün Mahmud Qəznəvi-Firdovsi hekayəsini örnək olaraq ələ alır. O xatırladır ki, şair Firdovsiyə əldə olan seyrək qaynaqları, özəlliklə şair Əsədinin artıq yazmış olduğu şeirləri bir yerə yığıb, “Soltan Mahmud Qəznəvinin imperator[luğ]unda olan millətləri vəhdətə və birliyə çağırması” tövsiyə olunub. Ancaq hazırladığı “Şahnamə” ilə “Firdovsi vəhdət və birlik yerinə milli ixtilaflar və qövmi kinələr törətmişdir”.[30] Firdovsi dilsiz (əcəm) Farsları yaşatmaq üçün “başdan-başa buynuzlu yalanlarla dolu bir çuval” yaratdı, Fars olmayanları aşağıladı. Məhz buna görə də Firdovsiyə vədd edilmiş ənam ödənilmədi. Sonralar Farslar Firdovsinin Mahmud Qəznivəyə yazdığı həcvə dayanaraq yalan nağıllar uydurub yaydılar. Bu tarixi olaya aydınlıq gətirən Təbrizli Əli, Farsların ana kitabı sayılan “Şahnamə” haqqında fikirlərini özətləyərək yazır ki, bu əsərdə əsas mövzular Balkan Albaniyasının milli dastanlarından götürülüb (1); onu bir neçə adam, özəlliklə şair Əsədi yazıb (2); Firdovsi yazılmış hazır işləri dəyişdirərək ona ədavət qatıb (3); Firdovsi “təyid edibdir ki, Farslar, həman dilsiz Əcəmlər imişlər ki, o, onları dirildibdir (Əcəm zende kərdəm)” (4); “o, şahı yer üzünün tanrısı və millətləri onun bəndələri sayıbdır”(5).

Təbrizli Əlinin bu əsərində diqqəti çəkən başqa bir özəllik də Azərbaycanda ilk dəfə Türkçü tarix konseptinin yer almasıdır.

Təbrizli Əli əsərinin bir neçə bölümünü tarixi keçmişə həsr etmişdir. Bu bölümlərin ana qayəsi Fars şovinizmi və Arya irqçiliyinin tarixlə bağlı yalan tezislərini çürütmək, soydaşlarına doğru-dürüst, inandırıcı tarix şüuru verməkdir. “Türk kimdir?” başlıqlı bölümdə yazar insanlığın yaranma arealının Orta Asiya, Quzey Çin, Altay dağları, Aral gölü sahilləri olduğunu iddia edir. Oddan və çaxmaqdan ilk dəfə məhz buralarda istifadə edildiyi fikrini irəli sürür. Dünya elminin onillərlə müzakirə və münaqişə etdiyi bu məsələdən sonra indiki Türklərin və onların əcdadlarının yaşayış arealı, onların sayı məsələlərinə keçir. Bizim fikrimizcə, müəllif bu məsələlərə hissi yanaşır, bir sıra inanılmaz abartmalara yol verir

Bununla belə Türk törəyiş əfsanəsinin, əski Türk tarixinin izahı türkologiya elminə dayanır. Bu, İran şərtlərində cürət tələb edən iş olmaqdan başqa, həm də soydaşlarına gərəkli akademik bilgi çatdırmaq baxımından diqqəti çəkir. Əski Türk tarixinin Hunlar, Teoman, Mete, Attila kimi mövzularının incələnməsi aşağılıq kompleksi keçirən soydaşlarının bilgi əskikliyini qapamaq baxımından çox önəmlidir. Burada diqqəti çəkən özəlliklərdən birisi də yazarın Moğol mövzusundan yan keçməməsidir. Bəllidir ki, rəsmi İran tarixşünaslığında ən çox nifrət təlqin edilən Moğollar, İrana bədbəxtliklər gətirən əsas amil hesab edilməkdədirlər. Təbrizli Əli, Türk-Tatar və Moğolları eyni qövm hesab edir və onların qəhrəmanlıqlarla dolu keçmişini, etnoqrafik özəlliklərini qürurla təsvir edir. Yazarın oxucusuna və soydaşına verdiyi məsaj budur: rəsmi İran tarixşünaslığının iddialarının əksinə, sənin iftixar edəcəyin bir milli tarixin vardır; bu tarix İranşünaslığın bir hissəsi deyil, ümum-Türk tarixinin bir bölümüdür.

Təbrizli Əli bütün çoxmillətli dövlətlərdə böyük önəm daşıyan millət anlayışına da münasibətini bildirmədən keçə bilməzdi. O, milləti təşkil edən ənənəvi ünsürləri (coğrafiya, iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət, habelə qanun və mədəni hüquq birliyi) sadaladıqdan sonra onların ölkədən-ölkəyə, yerli şərtlərə görə dəyişdiyini qeyd edir: “Milliyyət, hər kimin baxımında və düşüncəsində və özünə məxsus olan məram və əqidənin təsiri altında olaraq fərq edər.”[31] Bu ünsürlərin hamısı olsa belə onlar ölkə əhalisini vahid millətə çevirmək üçün yetərli deyildir, çünki “dil və ona bağlı olan ədəbiyyat, folklor, adab və rüsum, milli əvatif [hisslər] və milli vicdan [şüur] və bunların başında milli fərhəng”i gözardı etmək mümkün deyildir. Elə buna görə də “Fars fərhəngi içində həzm olan qeyrətsiz Türklər, bu fərhəngi əlli il olaraq zalımanə və istimari bilmədikləri halda və özlərin kamilən Farslığa vurub gözdən itənləri də az bir diqqət ilə Fars qövmündən olmadıqları gözə şarpar.”[32] Farslar və Türklər arasında bu sahədə ciddi fərqlər onların ayrı-ayrı millətlər olmasını şərtləndirir. Təbrizli Əli yazır: “Türklər ilə Farsların din birliyi, rejim birliyi, coğrafi birliyi, iqtisad birliyi icbarən olursa da, hərgiz milli hüviyyat [kimlik] və milli fərhəng birliyi, milli xüsusiyyat, və milli vicdan birliyi olamaz, çünki topraq (coğrafi) və iqtisad və rejim bir ola-ola milli psixoloji, milli fərhəng və dil və ruhiyyat bir deyil və ola da bilməz. Çünki hərəsinin öz-özünə məxsus xasiyyət, dəb, ruhiyyat, əxlaq, əsəb və hətta jeni vardır. Budur ki, bütün qövmi xüsusiyyatı ayrı-ayrı olan iki millətin toprağı, iqtisadı, rejimi, ictiması bir olsa da, ancaq bu iki ayrı-ayrı olan millətləri bir millət edə bilməz və son mərhələdə hər ünsür öz əslinə qayıdar.”[33]

Elmi baxımdan ümumiyyətlə obyektiv olan bu baxış kitabın növbəti bölümündə (“Milliyyət ilə qövmiyyət fərqi”) dolaşdırılır, yeni ziddiyyətli fikirlər irəli sürülür. Yazar burada qövm (etnos, etnik birlik) anlayışına tərif verərək bildirir ki, “hər qövm başqa bir qövmdən ayrı dil, ədəbiyyat, tarix və fərhəngi” ilə fərqlənir.[34] Təbrizliyə görə, “İran” kəlməsi bəlli bir qövmə aid deyildir, İranda Ərəblər, Türklər, Bəluclar, Kürdlər, Türkmənlər və Farslar yaşayırlar və “bunların cəminə İran milləti və İran dövləti deyirlər.”[35] Ancaq birisinə (Farslara) ev sahibi, başqasına (məsələn, Türklərə) kirayəçi statusu verilməsini yazar rədd edir, İranı bütün millətlərin müştərək vətəni sayır. Göründüyü kimi, Təbrizli Əlinin millət və qövm anlayışları, uyğun olaraq “Türk milləti” və “İran milləti” anlayışları bir-birinə qarışır və konkret mənasını itirir.

Yazar, Azərbaycan əhalisini (daha doğrusu onun əksəriyyətini) “Azərbaycanlı”, ya “Azəri“ adlandırmağın doğru olmadığını bildirir: “İran Türklərini yalnız Azərbaycan adlı qəfəsdə dustaq edənlərin hiyləsin hələlik bütün İranda olan Türk qardaşlarımız aydınca göz evinə almayıblar və bu gün Rusiyada [SSRİ-də], Orupada, İranda bizə Türk yerinə Azərbaycanlı adın güc və səmacət ilə [israrla] təhmil edənlərin hədəfi budur ki, bizə təlqin eləsinlər ki, Türk fəqət Azərbaycanda ola bilər, yalnız o yerdə olan zaman hələ Türk yox, bəlkə Azəri adın ala bilər”.[36] Kitabın başqa bir yerində yenidən bu mövzuya qayıdan Təbrizli Əli içi yana-yana yazır: “Özgələri bizə Türk deməkdən çəkinmirlər, vəli özümüzünkülər cin bismillahdan qorxan kimi üşünürlər, çünki ya özlərinə etimad nəfsləri yoxdur və ya başqa yerlərdən dəstur və ya diktə belədir.”[37]

Təbrizli Əlinin bu kitabda üstündə durduğu əsas ideyalardan birisi də milli şüura sahib soydaşlarını keçmiş siyasi təcrübələrdən dərs almağa səsləməkdir.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Təbrizli Əlini bu kitabı yazmağa vadar edən səbəblərdən birisi soydaşlarının dəbdə olan ideologiyalara aludəçiliyi və öz milli problemlərini unutmasıdır. Yazar bununla belə sağ, ya sol partiyaların fəaliyyətinə qatılmamaq kimi bir tələb irəli sürmür: “Hər kim hər nə əqidə və məzhəbdə və hər yolda olmağa muxtardır və bir kimsənin haqqı yoxdur ki filan məram və filan əqidə adına sxolastik dövrəsində olan kilisa istibdadın yenidən qursun.”[38] Ancaq “əqidələr, məsləklər və qanunlar millətin xidmətindədir, nə ki milliyyət məramların və qanunların xidmətində.” Məhz bu aludəçilik və milli şüurun olmaması səbəbindən yüzillərlə İran Türklüyü millətlər yarışında uduzmaqdadır. Təbrizli Əli haray çəkir: Bu qədər faciələrdən sonra heç olmasa indi tarixi təcrübəmizdən və səhvlərimizdən dərs alaq.

Təbrizli Əliyə görə, məhz milli şüurun olmaması üzündən inqilablar və qiyamlar dövründə Türklərin millət olaraq çox səhvləri oldu. “Məşrutə dövründə öz əlimizlə Türk törəsi olan Qacarı yıxdıq, habelə firqədə milli adla üzərimizə Rus qiyafəsində Kommunistlər çıxdı və sonra Ruslar bizim üstümüzdə Amerikalılar ilə müamilə edib, bizi köhnə düşmənimizin əlinə tapşırdılar.”[39] Təbrizli başqa bir ifadəsi ilə məsələnin dramatikliyini gözəl ifadə edir:”Məşrutiyyətdə biz yorğa getdik, onlar mindilər, hizblərdə və ittihadiyyələrdə bizlər ə’za olduq, onlar rüəsa.”[40]

x x x x
Pəhləvi rejiminin qurulduğu 1920-lərdən sonra Azərbaycan və Türklük yarıməsr dramatik tarix yaşadı. Millətləşmə sürəcinin tələblərinə etina etməyən və təşəbbüsü Fars etnosuna buraxmış Türklük, bu yanlışlığın bədəlini artıqlaması ilə ödəmək məcburiyyətində qaldı. Tarixində ilk dəfə məzlum millət durumuna düşdü.

İrqçi Pəhləvi rejimi Türklüyün varlığını rədd etdi, ona münasibətdə qəddar assimilyasiya siyasəti yeritdi. Türklük, İranın bütövlüyü, Pəhləvi hakimiyyəti üçün əsas təhlükə sayıldı. 50 ildən artıq sürən bu əritmə siyasəti hansı nəticələr verdi?
Hər şeydən əvvəl, ölkə əhalisinin ən azı üçdə birinə bərabər olan Türkləri Farslaşdırmaq siyasəti irqçilərin arzu etdiyi nəticəni vermədi. Farslardan fərqli etnik birlik olduqları, fərqli dili, mədəniyyəti, adət-ənənəsi, tarixi keçmişi olan çoxmilyonlu bir xalqı öz içində əritmək mümkün olmadı. Rza Pəhləvi dövründə uyğulanan Türklüyü inkar, Azərbaycanı əzmək siyasəti təbii olaraq müqavimətə rast gəldi. 1941-ci ildən sonra Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat, özəlliklə 1945-46-cı illərdəki Milli hökumətin fəaliyyəti İranda Türklüyün ayrıca millət olaraq formalaşmaq əzmini, öz haqları uğrunda mübarizə aparmaq iradəsinii ortaya qoydu. Milli-demokratik hərəkatın qəddarcasına boğulmasına baxmayaraq, 21 Azər hadisəsi İranda Azərbaycan məsələsinin milli-ərazi muxatariyyəti prinsipinə uyğun olaraq həlli modelini ortaya qoydu.

İran müəllifi Cəlal Ale-Əhməd İran hökumətinin Azərbaycanı “mədəniyyət baxımından özünün müstəmləkəsi” saydığını bildirərək, onun dil siyasəti haqqında göstərmişdir: “İndi qırx neçə ildir ki, İran hökumətlərinin səyi bu dili nəinki məhdudlaşdırmağa, hətta onu məhv etməyə yönəldilmişdir. Onu “Azəri” adlandırdılar, ona “zorla qəbul edilmiş” adı qoydular, Azərbaycanın şəhər və məhəllələrinin adını dəyişdirdilər, Türk əsgər və məmurunu Farslar yaşayan məntəqələrə yolladılar, və əksinə, ancaq Türk dilini məhv etmək işində cüzi bir uğura belə nail ola bilmədilər.”[41] Zamanında dövlətin maarif naziri Amuxte də bu uğursuzluğu etiraf etmək məcburiyyətində qalmış, 1953-62-ci illər arasında dövlət təhsil sistemi qarşısında qoyulmuş məqsədə çatmadıqlarını bildirmişdi: “Həmin illər ərzində Azərbaycanın mədəniyyəti və maarifi sahəsində əsaslı bir inkişaf baş verməmişdir, Fars dili Azərbaycan əhalisi arasında yayılmamışdır.”[42] Əhalinin xeyli hissəsinin savadsız olduğu bir ölkədə Farslaşdırma siyasətinin uğuru pan-İranist siyasətçilərin və yazarların arzusu olaraq qalmaqda idi. Yuxarıda da göstərdiyimiz kimi, 70-ci illərin ortalarında Doğu Azərbaycan ostanında 6 yaşdan yuxarı əhalinin yalnız 36,2 %-i, Batı Azərbaycanda 25,4%-i, Zəncanda isə 30,3%-i yazıb-oxuya bilirdi.

Pəhləvi rejiminin Farslaşdırma siyasətinin nəticələrinə baxarkən, fikrimizcə, Cəlal Ale-Əhmədin verdiyi bu fakta da diqqət yetirməyə dəyər. Azərbaycanda Türk əhalisi ilə əhatə olunmuş İrandilli əhali qrupları sürətlə Türkləşmək üzrə idi. Milliyyətcə Tat olan İranın bu demokrat yazarı göstərirdi ki, son zamanlaradək Zəncan ostanındakı əski Zəhra bölüyünün 28 parça kəndi Tat dilində danışdığı halda, az sonra vur-tut 9 kənddə Tat danışığı eşitmək olardı. O yazırdı: “Zəncan və Marağadan gələn Türk dili qasırğa kimi öz yoluna çıxan İran ləhcələrinin hamısını süpürüb aparır.”[43]

Pəhləvi rejiminin assimilyasiya siyasətinin uğursuzluğunu mütləqləşdirmək qətiyyən doğru deyildir. Bu siyasət Azərbaycanın sosial-iqtisadi baxımdan geridə qalmasına, əhalinin böyük hissəsinin öz vətənini tərk etməsinə, buranın mədəni cəhətdən bərbad duruma düşməsinə gətirib çıxartdı. Bu siyasətin ən vacib nəticələrindən birisi də Türklər arasında millətləşmə (millət quruculuğu) sürəcinin son dərəcə ləngidilməsi oldu. Bu mərhələdə də milli təmərküzləşmənin mühüm şərtləri həll edilməmiş qaldı. İslam inqilabı ərəfəsində rəsmi pan-İranist, irqçi tarix konseptini şübhə altına ala biləcək milli keçmiş konsepti yaranmadı, Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı əsaslandırılmış konseptlər ortaya atılmadı, çeşidli səbəblərdən millətin və dilin adı ilə bağlı müxtəliflik (Türk, Azərbaycan, Azəri) yarandı.

Türklərin oxumuş kəsimi içində etnik mənşəyini inkar edən, Farslaşmış təbəqə sayca artdı. Yeni Kəsrəvilər, Rzazadə Şəfəqlər, Kazımzadələr, mahmud Əfşarlar meydana çıxdı.

Cəlal Ale-Əhmədin qeyd etdiyi kimi, dövlətin Türklüyə münasibətdə yürütdüyü düşmənçilik siyasətinin ən həssas nəticələrindən birisinin də ölkədə Türklərlə Farslar arasında nifaqın yaranması oldu.[44] Bir zamanlar Farsların Türklər haqqında təhqiredici etnik steriotip və lətifələrinə Farslar haqqında steriotiplər əlavə edildi. Bu yeni halın göstəricisi olaraq Təbrizli Əlinin yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz kitabındakı Farslar haqqında çeşidli təhqiredici ifadələr sayıla bilər.

Türklər arasında millətləşmə sürəcinin ləngiməsi neqativ halını, Türk milli hərəkatının ideologiyasının formalaşmamasını, bu hərəkatın kifayət qədər təşkilatlana bilməməsi tamamlamaqda idi. Bu natamamlıq da Azərbaycanın və ölkədəki Türklüyün Pəhləvi rejiminin böhranını hazırlıqsız qarşılamasına səbəb oldu.
[1] Əli Reza Nabdel, Azərbaycan və məsəleyi melli, s. 38.

[2] Bəzi iddialara görə, çapdan qabaq əlyazmaya əl gəzdirilmiş, müəllifin fikirləri təhrif edilmişdir. Bu, az ehtimal olunur, çünki əsərdəki fikirlər müəllifin üzvü olduğu təşkilatın proqram sənədlərindəki müddəalara uyğundur.

[3] Yenə orada, s. 4.

[4] Yenə orada, s. 11.

[5] Yenə orada, s. 16.

[6] Yenə orada, s. 20.

[7] Yenə orada, s. 28.

[8] Yenə orada, s. 29.

[9] Yenə orada, s. 29-30.

[10] Yenə orada, s. 39.

[11] Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980, p.

[12] Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli də İran və həlle an əz nəzəre hezbe Tudeye İran, (yersiz, ilsiz), s.8-9.

[13] Ervand Abrahamian, Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat, p.315-316.

[14] Azərbaycan, N 7, 1983, s. 125.

[15] Doktor Salamulla Cavid, O günün həsrəti ilə...Xatirələr, Bakı:Yurd, 2003, s.109.

[16] Səməd Behrəngi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hoseyn Sədiq, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tehran, 1352; Hoseyn Sədiq, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Təbriz, 1347.

[17] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tehran: Xarəzmi, 1357, s. 314.

[18] Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azərbaycan, Bütöv Azərbaycan, Bakı: Ay-Ulduz, 1997, s.202-203.

[19] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.115-116.

[20] Məhəmməd Əli Fərzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Təbriz, 1344, s. 1-2.

[21] Azərbaycan dil bilgisindən yazı qaydaları, Tehran, 1344; Məhəmməd Təği Zehtabi, Ana dilimizi necə yazaq?[yersiz], 1360; Z.M.(Zehtabi), İran Türkcəsinin sərfi, [yersiz], 1955; Məhəmməd Əli Fərzanə, Azərbaycan dilinin qrammatikası, Təbriz, 1965; N. Vəzinpur, Saxtemane fel də rzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tehran, 1348.

[22] S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azərbaycan dilinə məxsus sərf və nəhv,[yersiz, ilsiz], “cim” səhifəsi.

[23] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, Tehran: Atropat Kitabevi,[ilsiz]. Bu kitabın İranda son çapı 2010-cu ildə “Dil və ədəbiyyat” adında, Günəş dərgisi əməkdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlının redaktorluğu ilə gerçəkləşib. Kitabın İlk çapındakı qapağında “Dil və ədəbiyyat”, titul vərəqində isə “Ədəbiyyat və milliyyət. Birinci cild” yazılmışdır. Müəllif, görünür, “Dil və ədəbiyyat”ı iki cilddə çap etdirməyi planlayırmış, ancaq yalnız birini çap etdirə bilib. Biz ilk çapın titul vərəqindəki adını daha uyğun gördük.

[24] Baxın: Abdullah Ağcaköylü, Bilinməyən Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, Tebrizli Aliden Seçme Şiirler, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.

[25] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün qədər qorumağa çalışdıq.

[26] Yenə orada, s. 18.

[27] Yenə orada.

[28] Yenə orada, s. 101.

[29] Yenə orada. Türk sülalələrinin Fars kültürünü himayə etməsi, ancaq Türk dil və ədəbiyyatına biganə qalmaları mövzusunu Əhməd Ağaoğlu və Məmməd Əmin Rəsulzadə də incələmişlər. Baxın: Nəsib Nəsibli, Əhməd Ağaoğlu İran haqqında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDAS-NIZAMI-SI.html/inner/1; Nəsib Nəsibli, Rəsulzadənin çağdaş “Nizamisi”, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDAS-NIZAMI-SI.html/inner/1

[30] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.137.

[31] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s. 87.

[32] Yenə orada, s. 90.

[33] Yenə orada, s. 89.

[34] Yenə orada, s. 91.

[35] Yenə orada, s. 92.

[36] Yenə orada, s. 88.

[37] Yenə orada, s. 130.

[38] Yenə orada, s. 95.

[39] Yenə orada, s. 104.

[40] Yenə orada, s. 54.

[41] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.

[42] Xandəniha, 11.09.1962, s.9.

[43] Cəlal Ale-Əhməd, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tehran, 1958, s. 43.

[44] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.

Prof. Nəsib Nəsibli