Persi bishi shelli. Poeziya himoyasi

Poeziya nima va shoirlar kimligiga aniqlik kiritib oldik, endi poeziyaning jamiyatga ta’sirini ko‘rib chiqamiz.

Poeziyaga doimiy ravishda lazzat hamrohdir; u kimgaki iltifot etsa, u lazzatbaxsh poeziyaga doxil, donishmandlikka moyil bo‘ladi. Insoniyatning bolalik chog‘ida shoirlar ham, tinglovchilar ham poeziyaning naqadar go‘zalligi, jozibaliligi haqida o‘zlari ham bilmas edilar va bu haqida hech kimga, o‘zlariga-da hisob bermasdilar, holbuki, poeziyaning harakatlarida tafakkur chegaralaridan chiqa oluvchi qandaydir, aql bovar qilmas uyg‘unlik mujassam; faqat kelajak avlodgina uning naqadar qudratli va ulug‘vorligining sabab-oqibatlarini butunisicha ko‘rishlari hamda baholay olishlari mumkin bo‘ladi. Hatto yangi davrda ham hech bir shoir hayotlik chog‘ida o‘zining chinakam shon-shuhrat cho‘qqisiga chiqolgan emas; chunki unga – barcha davrlar uchun bir xil bo‘lgan insonga, butunicha to‘laqonli baho beruvchi, hukm chiqarishga intiluvchi ma’naviy teng kuch bo‘lishi kerak; bu kuch esa Vaqt tomonidan, bir qancha avlodlar ichidan saralangan chinakam oqillar va daholar ichidan tanlab olinadi. Shoir bu – zulmatda qolib, chah-chah qilayotgan, o‘zining yolg‘izligini ajib ohanglari bilan ziynatlab, undan rohatlanayotgan bulbuldir; uni tinglaganlar mashshoqning ko‘z ilg‘amas kuyidan ta’sirlanib, sarxush bo‘ladilar; ular o‘zlari sababini bilmagan holda hayajonlanadilar va to‘lqinlanadilar. Gomer va uning zamondoshlari o‘z poemalarida navqiron Yunonistonni madh etganlar; ular o‘sha ijtimoiy hayotning bir qismiga aylanib, keyingi taraqqiyotga ustun kabi tayanch bo‘lganlar. Gomer o‘zining obrazlarida zamonasining orzu-niyatlarini mujassam etganligi, shubhasiz. Uning muxlislari Axilles, Gektor va Odissey kabi bo‘lish ishqida yonganligi ham haqiqat; o‘z hayratlari tufayli bu obrazlarga taqlid qilganlar, taqlid orqali o‘zlarini hayratga solgan obrazlarga tenglashganlar; uning o‘lmas asarlarida do‘stlik, Vatanga muhabbat va e’tiqod beqiyos tarovatiyu ulug‘vorligi bilan tarannum etilgan; bu qadar go‘zal va yuksak obrazlar, shubhasiz, muxlislarning ma’naviy olamini boyitgan va yuksaltirgan. Bu qahramonlar haqida gapiruvchilar ularning axloqiy kamolotdan uzoqligini va hozirda taqlid uchun ibrat namunasi bo‘la olmasliklarini aytib, bizga e’tiroz bildirishlari noo‘rin ekanligini ta’kidlaymiz. Zero, har bir davr uni ishtibohga solgan narsani ozmi-ko‘pmi ilohiylashtiradi: misol uchun Qasos yarim yovvoyi tarzda kechgan asrlar ta’zim qilgan, yukinib topingan muqaddas Sanam edi; O‘z-o‘zini aldash esa – noma’lum qahru g‘azab libosidagi Timsol bo‘lib, uning oldida har qanday hashamat, dabdaba yuztuban yiqilgan. Ammo shoir o‘z asarlarida zamondoshlarining qusurlariga ularning azaliy uyg‘unligini ochuvchi emas, vaqtinchalik yopguvchi liboslar sifatida qaraydi. Epos yoki drama qahramoni chiroyliroq libos maqbulligini bilsa ham, egniga qadimgi sovuti yoki zamonaviyroq mundirni, qalbiga tashlangan libosday kiyadi. Ichki qalb go‘zalligi tasodifiy liboslar bilan u qadar pinhon tutilmasligi kerakki, unga yashiringan ruh shu libos bilan, hatto uning kiyinish tarzida ham ishora bermasligi kerak. Ulug‘vor bo‘y-bast, latif harakatlar hatto yovvoyi va didsiz libosda ham o‘zini namoyon etaveradi. Buyuk shoirlar ichida o‘z fikr-maqsadlarini oshkora namoyish qiluvchilari kam uchraydi: aslida, libos, urf-odat va boshqa vositalar xuddi musiqa olamidagi quloqqa yoqimli tuyuladigan qo‘shimcha sadolarday, xolos.

Poeziyaning axloqsizligi to‘g‘risidagi barcha gaplar shu jihatdan yanglishki, bunda, avvalo, inson axloqini takomillashtirishga poeziyaning ta’siri masalasiga noto‘g‘ri yondashilmoqda. Etika – poeziya tomonidan yaratilgan qadriyatlarni tartibga soladi va natijada, oila, inson turmush tarzining eng yaxshi namunalarini tavsiya etadi; agar odamlar bir birlarini yomon ko‘rsalar, shubhalansalar, aldasalar, qoralasalar, jabr qilsalar, bu – namunali axloqiy nazariyalarning yetishmasligi yoki yo‘qligi oqibatida yuz bermaydi. Poeziya boshqa, ilohiy yo‘ldan boradi. U inson ongini uyg‘otib, hozirgacha noma’lum bo‘lgan minglab fikrlar uchun makon yaratadi, yanada boyitadi. Poeziya – olam go‘zalligini yopib turgan pardani ko‘taradi va bexabarlarga yangiliklarni namoyon etadi; u bayon etgan, hikoya qilgan narsalarini, avvalo, yaratadi; uning samoviy nurlari bilan yoritilgan barcha narsalar – timsollarni ko‘rgan yoki daxldor bo‘lgan qalblarda shukuhbaxsh farog‘at kabi fikr va hatti-harakatlar mujassam holatda xotirot bo‘lib qoladi. Sevgi – mana shu har qanday ahloqiylikning asl mohiyati; sevgi o‘z “men”idan chiqib boshqa bir shaxs yoki faoliyatning ongidagi go‘zallik bilan qo‘shilishdir. Odam haqiqiy mehribonga aylanishi uchun jonli tasavvurning sohibi bo‘lishi kerak; u o‘zini boshqa birovning yoki ko‘pchilikning o‘rniga qo‘yib ko‘rsin; shodlik va qayg‘ularini his eta olsin, o‘zgalar dardini o‘zinikiday seza bilsin. Tasavvur – axloqiy takomillashuvning maqbul quroliga aylanganidagina poeziya sababga ta’sir etib, natijaga erishadi. Poeziya yangi-yangi shodliklar bilan tasavvur doirasini kengaytiradi. Bu shodliklar yangi-yangi fikrlarni jalb etib, ongimizga joylashar ekan, yangi ma’naviy oziq bilan ta’minlanishga talpinadi. Poeziya insonning axloqiy qobiliyatini rivojlantirib, jismoniy mashqlar odam tanasini chiniqtirgani kabi qalbini chiniqtiradi. Shuning uchun shoir o‘z asarida butun olam va barcha zamonlarga hamda bir vaqtga mansublikni mujassamlashtirishi shart emas, balki uning zamoni va yurtiga xos yaxshi-yomon haqidagi tushunchalarini odatdagiday yozgani ma’qul. O‘z zimmasiga oqibatlar tahlili borasida kamroq vazifa olib, umumiy yondashsa, voqeaga munosabatini aniq bildirolmaydi, ya’ni vazifasini uddalay olmaydi, oqibatda o‘zini sababga daxldorlik imkoniyatidan mahrum qiladi. Gomer va boshqa buyuk shoirlar farqli ravishda maqsad yo‘lida yanglishmadilar va o‘z hukmidagidan ko‘ra cheksiz bo‘lgan hokimiyatni inkor etmadilar. Ijodiy iqtidori ulug‘, ammo u qadar kuchli bo‘lmaganlar, ayniqsa, Yevrpid, Lukan, Tasso, Spenser, odatda, o‘z oldlariga axloqiy vazifalar qo‘yganlar va bu maqsadlarini qayta-qayta ta’kidlaganlari sari she’rlarining ta’siri pasayib borgan.

Gomer va unga zamondosh ijodkorlar davridan so‘ng Afinada dramatik va lirik shoirlar zamoni keldi, bu vaqtda olamshumul boshqa san’at turlari: haykaltaroshlik, tasviriy san’at, musiqa, raqs, me’morchilik, falsafa va, shuning barobarida, ijtimoiy hayot taraqqiy etdi. Garchi Afina jamiyati bu davrda ko‘pgina noqisliklarga ega esa-da, Yevropaga xos urflar va jamiyatning g‘ayritabiiy tartiblariga ritsarlik va nasroniylik adabiyoti batamom barham berdi; boshqa hech bir zamonda bu qadar kuch-qudrat, go‘zallik, ezgulik ulug‘vorlik kasb etmagan. Suqrotning vafotigacha bo‘lgan yuzyillikdagiday so‘qir kuch va johil moddiyat bu qadar inson erkiga bo‘ysundirilmagan, go‘zallik va mohiyat bu qadar uyg‘unlashmagan edi. Hech bir tarixiy davr insonning ilohiy salohiyati, iqtidori ibtidosini bu davrdagidek yorqin mujassam etgan yodgorliklar qoldirgan emas. Poeziya, aynan shakllar va so‘zlarda, harakatlarda aks etgan poeziya boshqa javohirlarning namunalari orasida mangu o‘chmas yodgorlik tikladi. Bu davrda yozma adabiyot san’atning boshqa turlari bilan birgalikda mavjud edi va barchasi mushtarak o‘tgan yuzyillik zulmatini yoritdilar, ularning qay biri aks va qay biri nur manbai ekanligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning sabab va oqibatlarini biz birgina o‘zgarmas qiyoslar bilan muhokama qilishimiz mumkin: Poeziya doim insoniyat baxti va gullab-yashnashiga xizmat qiluvchi boshqa san’atlarga hamnafas bo‘lgan. O‘sha sabab va oqibatlarni farqlash uchun avvaldan shakllangan tamoyillarga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir.

Biz ko‘rib chiqayotgan davrda Drama paydo bo‘ldi; keyingi davrlardagi biron-bir adibining asari Afina dramalari darajasiga yetishgan yoki undan o‘tgan bo‘lishi mumkindir, ammo hech qachon, shubhasiz, drama san’ati Afinadagiday o‘zining chinakam falsafasi va mohiyati, soddaligi va ulug‘vorligi bilan namoyon bo‘lmagan. Chunki afinaliklar nutq, harakat, musiqa, rang-tasvir, raqs va turli diniy udumlardan yagona maqsad – oliy g‘oyalar va qudrat namoyishi yo‘lida foydalanganlar. Har bir san’at turida iqtidorli san’atkorlar tomonidan beqiyos natijalarga erishildi va ular bir-birlarini to‘ldirgan holda buyuk uyg‘unlikni vujudga keltirdilar. Hozirgi zamon sahnasida shoir maqsadini ifodalash uchun bu vositalarning ayrimlarigina bir vaqtning o‘zida qo‘llanilmoqda. Bizda musiqa va raqssiz tragediyalar bor, musiqa va raqssiz esa ular ifodalashi lozim bo‘lgan oliy g‘oyalar mujassam etilmayotir; bularning barchasi dindan ayri holda va din esa sahnadan quvib solingan. Zamonaviy sahnamizdagi aktyor yuzidan niqobini olib tashladik, niqob o‘zgarmas bo‘lib, xarakter mohiyati va yuz ifodalarini birlashtiruvchi vosita edi; niqobsizlik qisman buyuk sahna ustasining yuz o‘zgarishlari bilan ijro etiluvchi monologlar uchungina qulaydir, xolos. Komediyaning tragediya bilan birlashuvidagi zamonaviy tamoyil, garchi ko‘p suiiste’molliklarga sabab bo‘layotgan bo‘lsa-da, shubhasiz, drama imkoniyatlarini kengaytirdi: ammo unda komediya “Qirol Lir”dagi kabi yuksak va keng qamrovli bo‘lishi kerak. Ehtimol, aynan shu tamoyil “Qirol Lir” ga “Shoh Edip”* yoki “Agamemnon”* dan yoki, ta’bir joiz bo‘lsa, ularni birlashtirgan trilogiyaga ustunlik maqomini berar; bunda poeziyaning botiniy kuchi mujassam bo‘lgan xorlar tarozining pallasini bosib tura olishi, shubhasiz. “Qirol Lir” bu musohabada g‘olib kelar ekan, uning muallifiga Yevropaning yangi davridagi drama falsafasini bilmasligi qanchalar chegara qo‘ymasin, uni hozirga qadar bo‘lgan drama san’atining eng yuksak namunasi deb baholash mumkin. Kalderon o‘zining “Autos” (Diniy drama (isp.)larida dramaga qo‘yilgan ayrim yuqori talablarni bajarmoqchi bo‘lgan, holbuki, bularga Sheks­pir e’tibor qilmagan edi: masalan, u dramani din bilan yaqinlashtiradi va ularni musiqa hamda raqs bilan birlashtiradi.

Ammo u yanada muhim bo‘lgan vazifani unutib qo‘yadiki, natijada yutishdan ko‘ra ko‘proq yutqazadi, sababi inson kechinmalarining jonli tasvirini doimiy bir xil va qat’iy belgilangan qoliplar – xurofiy natija-xulosalar bilan almashtirib qo‘yadi. Ammo biz mavzudan og‘ishib ketdik. “Poeziyaning to‘rt asri” muallifi ataydan, o‘zi bilgan holda dramaning hayot va axloqqa ta’siridan chetlab o‘tishga intiladi. Agar men ritsarni qalqonidagi tamg‘asidan tanib qoldimmi, bas, o‘z qalqonimga “Filoktet”,* “Agamemnon” yoki “Otello” deb yozib qo‘yish orqali uning bahodirona sofizmini sehrlab, xuddi ojiz ritsarning qo‘lidagi qilich yaraqlashidan afsungarlar va butparastlarning butun bir qo‘shinining ko‘zi qamashib qochgani kabi qochirishim mumkin. Teatr tomoshalari va axloqning yaxshilanuvi yoki yomonlashuvi o‘rtasidagi aloqa barcha tomonidan e’tirof etilgan: boshqacha aytganda Poeziyaning mavjudligi yoki yo‘qligi uning mukammal hamda umumiy darajasi kishilar xulq-atvori va odatlaridagi qusurlari yoki fazilatlariga bog‘liqligi ayon bo‘ladi. Teatr ta’siridagi axloqning tubanlashuvi teatrda poeziyaning tugaganidan boshlanadi; axloq tarixiga nazar tashlasak, birinchisining kuchayishi ikkinchisining halokati bilan bog‘liq ekanligiga guvoh bo‘lamiz, xuddi har qanday sabab va oqibat singari.

Afinada, boshqa joylardagi singari, takomiliga yetgan drama davrning axloqiy va intellektual ulug‘vorligiga hamohang bo‘lgan. Afina shoirlarining tragediyalarida* tomoshabinlar o‘zlarini xuddi ko‘zgudagiday yengil niqoblangan va oliy mukammallik hamda intilishlardan tashqari, hamma narsadan ozod holda, har biri uchun namunali, o‘zlari sevgan va shunday bo‘lishni xohlagan timsollarni ko‘ra olganlar. Tasavvurlari kengaygan, azob va kechinmalarga hamdardliklari kuchaygan, tomoshalar ularning idrok qobiliyatini oshirgan; achinish, dahshat, qayg‘u tomoshabinda ezgu tuyg‘ularni mustahkamlagan; bu ezgu tuyg‘ularning kuchayishidan so‘ng tomoshabin o‘zi bilan olib ketadigan oliyjanob sokinlik yuz bergan; odatiy hayotda ortiqcha harakatsiz ham o‘sha jinoyatning o‘zi ikki barobar qo‘rqinchliligini yo‘qotgan, ya’ni sahnada tabiatning kechirib bo‘lmas xatolari ko‘rsatilganidan keyin ular yuqimlilik kuchini yo‘qotgan; odamlar bundan saboq olganlar. Buyuk dramalarda voqealar kamdan-kam muhokama etiladi va ularga nafrat uyg‘otiladi, balki ular o‘z-o‘zini anglash va o‘z o‘zini hurmat qilishni o‘rgatadi. Na ko‘z, na inson aqli o‘zini bu tarzda ko‘zgudagiday ko‘rish imkoniyatini berolmaydi. Drama o‘zida poeziyani mujassamlashtirganda, serqirra ko‘zguga aylanadi va eng yorqin nurlarni jamlab, ularni inson tabiati bilan charxlaydi, go‘zallik va muhtashamlik baxsh etib bezaydi hamda parchalab olamga sochadi, bu nurlar qaysi qalbga tushsa u yana ko‘payib, nurlanib boraveradi.

Ammo jamiyat inqirozga yuz tutguday bo‘lsa, bu muvofiq ravishda dramada aks etmay qolmaydi. Bunday hollarda tragediya shaklan qadimiy buyuk durdonalarning hissiz taqlidiga aylanadi, san’atlar qorishuvidagi uyg‘unlikdan bebahra qolib, tashqi tomondan ham soxtalashib ketadi; yoki qo‘pol urinishlar bilan muallif axloqiy haqiqatlar sifatida ayrim aqidalarni tavsiya etadi, odatda bu muallif ham, tomoshabin ham yuqtirgan muayyan qusur va zaifliklarga nisbatan chiroyli niqoblangan xushomad qilishga urinishlardir. Birinchisiga, mumtoz va maishiy drama deb atalgan Adissonning “Katon”i namuna bo‘lishi mumkin; ikkinchisiga esa misollar shu qadar ko‘pki, nomlarini birma-bir ta’kidlash shart emas. Poeziyani bunday maqsadlarga bo‘ysundirish kerak emas, albatta. Poeziya bamisoli qinidan sug‘irilgan olovli qilich; u hatto solib qo‘yilishi lozim bo‘lgan qinni ham kuydirishi mumkin. Mana shuning uchun ta’kidlangan dramalarning aksariyati poeziyadan mosuvodir; ular tuyg‘u va kechinmalarni tasvirlashga da’vo qiladilar, ammo poetik tasavvursiz bularning barchasi – shahvoniy hirs va iddaolar yashiringan sarlavhalar, xolos. Bizning mamlakatda drama inqirozi Karl II zamoniga to‘g‘ri keladi, bu davrda poeziyaning barcha odatdagi turlarida ozodlik va ezgulik ustidan qirollik erishgan g‘alabalar madhiyabozligi avj olgandi. Birgina Milton o‘zi “nomunosib” bo‘lgan ushbu davrni yoritib turadi. Bunday pallalarda drama manfaat yo‘liga kiradi va unda poeziya barham topadi. Komediya o‘zining yuksak ommaviyligini yo‘qotadi; yumor qochirim, askiya bilan almashadi; kulgu shodlik bilan emas, zo‘rlik bilan uyg‘otiladi; quvnoqlik o‘rnini kinoya, shubha, zaharxanda egallaydi; biz endi kulmaymiz, jilmayib qo‘yamiz, xolos. Hayotning ilohiy go‘zalligi ustidan kufrona masxara qiluvchi badaxloqlik garchi harir to‘r ortiga berkingan va u qadar jirkanch bo‘lmasa-da, o‘ta qo‘pol tus oladi; ammo u shunday yirtqichga aylanadiki, axloqiy tubanlik uning xufya tarzda oziqlanmog‘i uchun muttasil ravishda yemak tashib turadi.

Turli poetik ifodalar mujassam dramada poeziyaning omma farovonligi bilan muvofiqligini kuzatish mumkin. Shubhasiz, dramaning gullab-yashnashi uchun hamisha yuksak taraqqiy etgan ijtimoiy hayot taqozo etiladi; bir paytlar gullab-yashnagan joyda dramaning tanazzulga yuz tutishi yoki barham topishi axloqning tubanlashuvi va jamiyatning jonli qalbini tutib turuvchi cho‘g‘ so‘nganligidan dalolat beradi. Ammo Makiavelli siyosiy tartiblar haqida aytganiday, agar dramani avvalgi to‘g‘ri yo‘liga soluvchi ijodkorlar paydo bo‘lsa, o‘sha hayotni qayta tiklash va yaratish mumkin. Ushbu fikr tom ma’noda Poeziyaga ham taalluqlidir. So‘z ijodkorligining barcha shakllarini nafaqat bunyod etish, balki qo‘llab-quvvatlash ham kerak; shoir o‘zining ilohiy tabiatiga sodiq qoladi: u ijodkor, shuning bilan birga, ilohiy taqdir sohibi hamdir.

Fuqarolar urushi, Osiyoning bosib olinishi, avval makedonlar, keyin rimliklar qozongan g‘alabalar Yunoniston ijodiy kuchlarining so‘nishiga sabab bo‘ldi. Sitsiliya va Misrning zolim podshohlari muruvvatidan panoh topgan bukolik shoirlari sharafli davrning so‘nggi vakillari bo‘ldilar. Ularning she’riyati odatdan tashqari ohangdor, gullar iforiga to‘la, ortiqcha shirindir; mazkur shoirlardan avval o‘tgan vakillarining she’riyati esa dalalardagi turfa gullarning bo‘ylarini jamlagan va bundan boshimiz aylanib qolmasligi uchun o‘zining tetiklantiruvchi nafasini qo‘shgan iyun shamoliday edi. Poeziyaning bukolik va erotik latofati haykaltaroshlik, musiqa va boshqa san’atlardagi, shuningdek, ijtimoiy hayotdagi urflar, axloqdagi nafosatga muvofiq keladi: aynan shular biz fikr yuritayotgan davrni ajratib turadi. Bunda uyg‘unlikning yetishmasligiga poetik ibtido, uning hech bir noto‘g‘ri qo‘llanishi sabab emas. Shunday tuyg‘u va kechinmalar ta’siriga sezuvchanlikni Gomer va Sofokl ijodida ham uchratamiz: birinchisida, ayniqsa, beqiyos jozibali hayajon va ehtiros mujassam. Bu ijodkorlarning o‘zlaridan keyingilardan ustunligi ularning asarlarida tashqi olamgina emas, balki insonning ichki dunyosiga xos kechinmalarning mavjudligi, ularning mukammalligi, har ikki dunyoning uyg‘unlashtira olganliklaridadir. Erotik shoirlarning zaifligi ularda nimalarning borligida emas, balki nimalarning yo‘qligidadir. O‘sha zamonning tubanlashuviga sababni ularning shoirligidan emas, balki yetarli darajada shoir bo‘la olmaganliklaridan izlash kerak. Agar bu inqiroz ularning kamchiligi sifatida aytilayotgan lazzatni idrok etishlari va tabiat go‘zalliklariga ehtiroslarini ham so‘ndirganda edi – unda batamom yovuzlik tantana qilgan bo‘lardi. Chunki jamiyat inqirozining yakuniy maqsadi har qanday yoqimli tuyg‘ularning barham topishidir: parchalanishning mohiyati ham aynan shundan iborat. U tasavvur yoki intellektdan, aniqrog‘i, negizdan boshlanadi va shol qiluvchi og‘uday tuyg‘ularga tarqaladi, hatto istak-xohishlarga o‘tadi va nihoyat, bazo‘r ongni ilitguvchi o‘lik, hissiz massaga aylanadi. Bunday vaziyat kelganda, poeziya odamzodning eng oxirida nobud bo‘lguvchi qobiliyatlariga murojaat qiladiki, uning ovozi bamisoli olamni tark etayotgan Astreyning* bir-bir bosayotgan qadam tovushlariday elas-elas eshitiladi. Poeziya odamlarga har doim ular istagan lazzatni bera oladi: u doim hayotning ziyosi bo‘lib, jaholat va zulmat zamonlarida ham barcha go‘zalliklarning, ezgulikning va borliqning manbai bo‘lib qolaveradi. Shubhasiz, Feokrit poemalari bilan faxrlanuvchi Sirokuz va Aleksandriyaning nozikta’b aholisi boshqalarchalik toshbag‘ir, shafqatsiz va ta’sirchan emasdilar. Poeziya g‘oyib bo‘lishidan oldin butun kishilik jamiyatining tanasiga singgib ketishi kerak: hozirgacha bu zanjirning muqaddas halqalari batamom uzilib ketgan emas, ular ko‘plab yuraklardan o‘tib, buyuk aqllarda nurlanadi va ular tufayli hayotni hamma tomondan birlashtiruvchi bo‘lib nur taratadi hamda bir vaqtning o‘zida jamiyatda kurtaklar qoldiradi. Bundan tashqari, bukolik va erotik she’riyat vakillarining o‘zlari murojaat qilgan kishilarga ta’sirlarini chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Ularning o‘quvchilari mangu go‘zallikni ayrim parchalarinigina qabul qildilar. Nozikta’b o‘quvchilar va nisbatan omadli davrda tug‘ilganlar bu she’riyatda olam yaralgandan buyon barcha shoirlar ijodi bilan yaralgan yagona va buyuk aqlning o‘yidagi o‘sha buyuk poemaning parchalarini ko‘rishlari mumkin.

Bu jarayonni (tsikl) garchi tor doirada bo‘lsa-da, Qadimgi Rim ham bosib o‘tgan, ammo unda jamiyat hayoti, menimcha, poetik ibtido bilan u qadar to‘lib-toshmagan edi. Rimliklar yunonlarni axloqda ham, tabiatni kuzatishda ham komillikka erishgan deb hisoblaydilar; zero, ular she’riyat, haykaltaroshlik, musiqa, me’morchilikda faqatgina o‘zlarining turmushlariga xos emas, balki butun dunyo uchun umumiy jihatlarga ega asarlar yaratdilar. Ta’kidlash kerakki, biz buni unchalik to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlarga asoslanib aytayapmiz, aniqrog‘i, balki yetarli bo‘lmagan ma’lumotlar asosida, shu bois fikrimiz ham notugal bo‘lishi mumkin. Enniy,* Varron,* Pakuviy* va Aktsiy* – ularning har to‘rtovi ham katta shoirlar – biroq bizgacha yetib kelmagan. Lukretsiy* yuqori darajada iste’dod egasi bo‘lgan, Vergiliy juda ham yuksak. Ayniqsa, Vergiliy* asarlarida dunyoning hayratlanarli haqiqatlari nurli parda ortidagi nozik ifodalarda tasvirlangan. Liviy poeziyaga to‘lib toshgan. Biroq Goratsiy*, Katull* Ovidiy* va boshqalar – Vergiliyning o‘zga zamondoshlari inson va tabiatni yunon san’ati ko‘zgusida ko‘rganlar. Rimda davlat qurilishi va din Yunonistondagiga qaraganda kamroq poetikdir, xuddi soya jonli asosdan xira bo‘lganidek. Shuning uchun chinakam Rim poeziyasi siyosiy va maishiy turmush takomiliga ergashib borgan, zinhor ular bilan hamqadam, hamohanglikda yangramagan. Rimning asl poeziyasi fuqarolik qoidalarida (ijtimoiy qatlamlarida) yashab qoldi: chunki unga xos bo‘lgan go‘zallik, haqqoniylik va buyuklik, neki bo‘lsa, barchasini faqat shu jamiyat tartiblarining o‘zigina yaratdi. Kamillning* hayoti; Regullning* o‘limi; g‘olib gallarning tantanali qaytishini kutayotgan senatorlar; Kann yaqinidagi jangdan* keyin Gannibal bilan tinchlik shartnomasini tuzishni inkor qilgan Respub­likachilar – bularning birortasi ham manfaatdorlikning natijasi emas, balki voqealar tabiiy oqimining natijasi edi, xolos. Zero, ulardan manfaatdor bo‘lganlar o‘zlari yaratgan bu o‘lmas dramalarda bir vaqtning o‘zida ham muallif, ham aktyor edilar. Tasavvur bu jamiyatning go‘zalligini baayni o‘ziga muvofiq, o‘xshash va xos timsollarda yaratdi; uning natijasi – olamga hukmronlik, mukofoti – mangu shon-sharaf bo‘ldi. Bularning barchasi o‘sha poeziya, garchi quia carent vate sacro (Kun bermas shoir qismati (lot.) bo‘lsa-da, bularning barchasi Vaqt odamlarning xotirasiga muhrlagan poemalar tsiklining epizodlaridir. O‘tmish, bamisoli ilhomi jo‘shgan bir baxshi kabi, uni almashinib borayotgan avlodlar uchun mangu kuylayveradi.

Mana, nihoyat, antik e’tiqod va madaniyat o‘zining takomil bosqichini nihoyaladi. Agar nasroniylik va ritsarlik madaniyatini bunyod etganlarning oralarida o‘z shoirlari bo‘lmaganda va ular sarkardalarday fikr-tuyg‘ular qo‘shinini boshqarmaganda; fikr va harakat uchun o‘zlariga qadar noma’lum bo‘lgan namunalar yaratmaganlarida edi, dunyoni shak-shubhasiz, bo‘shliq va zulmat qoplagan bo‘lardi. Bu g‘oyalar tufayli yetkazilgan yovuzliklarni ko‘rib chiqish mening vazifamga kirmaydi; men yuqorida aytilganlar asosida yana bir bor ta’kidlaymanki, bularning barchasi uchun ular bag‘ridagi poeziya aybdor emas.

Ehtimol, Muso, Iova, Dovud, Sulaymon va Isxoq Payg‘ambarlarning* hayratlanarli poeziyasi Iso Payg‘ambar va uning shogirdlarida katta taassurot qoldirgandir. Bu g‘aroyib insonning biograflari tomonidan bizgacha yetib kelgan ayrim parchalar ham eng yorqin poeziya bilan to‘liq. Lekin uning ta’limoti tez orada soxtalashtirildi. Bir muddat vaqt o‘tgach, bu ta’limot olg‘a surgan g‘oyalar g‘alabasidan so‘ng, Platon inson ruhiy imkoniyatining uch toifasiga* aniqlik kiritdi va bu Yevropada qonun darajasiga ko‘tarilib, e’tiqodga aylandi. Va o‘shanda, e’tirof etish kerakki, “nur xiralashib”* va