Persi bishi shelli. Poeziya himoyasi

... tumanli o‘rmonda qarg‘a

Uchar. Kunning ezgu kuchlari uxlar.

Ovga chiqar tun xizmatchilari.

E’tibor bering-a, dolg‘ali boshboshdoqlikning balchig‘i va qonidan qanday ajoyib uyg‘unlik tug‘ilgan! Xuddi dunyo kabi qayta tirilgan umid va zakovat oltin qanotlarini yozib, uchib chiqdi va zamonlar osmonida o‘zining parvozini davom ettirmoqda. Oddiy quloq bilan eshitib bo‘lmaydigan musiqaga quloq tuting, shunda uning bamisoli mangu ko‘rinmas shamol kabi bu tuganmas parvozga kuch va shiddat baxsh etishiga shohid bo‘lasiz.

Iso ta’limotida va mifologiyasida mujasam bo‘lgan poeziya va Rim imperiyasining kelt bosqinchilari turmush tarzi hamda g‘alabasi bilan hamohang paydo bo‘lgan poeziya og‘ir damlarni boshdan kechirdi va yangi axloq hamda g‘oyalar tizimini yuzaga keltirdi. O‘rta asr jaholatini nasroniylik ta’limoti va kelt qabilalari hukmronligi bilan izohlash nodonlik bo‘lar edi. Ulardagi barcha ahmoqona narsalar zulmkorlik va xurofotning kuchayishi oqibatida poeziya (poetik ibtido)ning barham topishi bilan yuzaga kelgan. Muhokama etish, o‘ta murakkab sabablarga ko‘ra, odamlar hissiz va izzattalab bo‘lib qolgan edilar; ularning irodasi zaiflashgan va ular shu irodaning quliga aylangan edilar; qo‘rquv, makkorlik, fahsh, shafqatsizlik va yolg‘on bu avlodga xos bo‘lib, ular orasida – na bir sahna asari, na bir haykal, na bir ijtimoiy hodisani bunyod etuvchi hech kim yo‘q edi. Bunday jamiyatning axloqiy og‘ishlarini zamonning qandaydir voqealariga bog‘lash noto‘g‘ri bo‘lardi, aksincha, ularni yo‘q qilishga kuchliroq ta’sir ko‘rsatuvchi voqealarni qo‘llab-quvvatlash, ma’qullash joiz. So‘zdan fikrni ajrata olmaydigan kishilarning peshonasi sho‘rligidan ana shu noqisliklarning ko‘pchiligi bizning umumqabul qilingan e’tiqodimizga ham singib ketgandir.

Poeziyaga nasroniylik va ritsarlik harakatlarining ta’siri faqatgina XI asrdan keyingina sezila boshladi. Tenglik tamoyili Platonning “Respublika” asarida nazariy qoida sifatida kashf etildi va qo‘llanildi, unga ko‘ra odamlarning umumiy mehnati, mahorati bilan yaratilgan barcha farovonlik va kuch-qudrat buyumlari, maqsad yo‘lidagi kurashlarining umumiy natijasi o‘rtada taqsimlanishi kerak. Bu qoidaning chegarasi har bir kishining aql-idroki yoki umum manfaatlaridan kelib chiqib hal qilinishi kerak, deb ta’kidlaydi Platon. Timey* va Pifagordan keyin izma-iz Platon insoniyatning o‘tmishi, buguni va kelajagini qamrab olgan axloqiy, intellektual tizim yaratdi, Iso Masih o‘z falsafiy ta’limotida bashariyat uchun muqaddas va boqiy haqiqatlarni kashf etdi: nasroniylik sof holatda qadimgi poeziya va donishmandlikka xos ekzoterik tamoyillarning ekzoterik ifodasiga aylandi. Janubning sillasi qurigan xalqlari bilan aralashib ketgan keltlar ularga o‘z mifologiyasi zamiridagi poeziyani va turmush tarzini, tajribalarini olib keldi. Barcha omillarning harakati va qarama-qarshiliklari oqibatida yagona natija yuzaga keldi; bundan biror millat yoki din boshqasi ustidan hech qachon g‘alaba qozonolmaydi va bu jarayonda o‘zi mahv etgan narsani biron qismini o‘zlashtirib olmasligi ham mumkin emas, degan xulosa chiqarish lozim. Shunday natijalar qatorida shaxsiy va xo‘jalik quldorchiligining barham topishi va ayollarning antik zamonlarga xos xo‘rlik kishanlaridan ozod bo‘lishini ta’kidlash mumkin.

Xususiy quldorlikka barham berilishi insoniyatning siyosat sohasida amalga oshiradigan buyuk umidlarining asosi bo‘ldi. Ayollarning ozodlikka chiqishi muhabbat lirikasini yuzaga keltirdi. Muhabbat e’tiqodga aylandi: uning timsolini mujassam etgan buyumlar doimo oshiqlar ko‘z o‘ngidan jilolandi. Go‘yoki Apollon va Ilhom parisi haykallari tirilib, o‘z hukmidagi olomon ichiga aralashib ketdi va shu tarzda yerda samo farzandlari paydo bo‘ldilar. Hayotning kundalik tashvishlari va oddiy tomoshalari g‘aroyib va ajoyib tus oldi; Eram xarobalaridan yangi jannat yaratildi. Bu yaratuvchanlikning o‘ziyoq poeziyadir, chunki uni shoirlar ijod etdilar, ularning quroli so‘z bo‘ldi: “Galeotto fu il libro, e chi lo scrisse” (Va kitob bizning Galeotga aylandi (ital.). Petrarkaning salaflari, Provantsal truverlar, ya’ni “kashfiyotchi”lar o‘z she’rlari orqali muhabbatning shirin azoblaridagi mujassam baxtning sehrli va sirli manbaini ochdilar. Ularni his etmaslik va betakror go‘zallikning bir qismiga aylanib ketmaslikning iloji yo‘q edi; bu muqaddas tuyg‘ular qalbda ko‘tarinkilik va nafosat uyg‘otib, odamlarga yanada oliyjanoblik va aql-idrok baxsh etishini isbotlash shart emas va ular xudkomlik zulmatidan yorug‘likka chiqdilar. Dante sevgi sirlarini Petrarkadan ham yaxshiroq tushunar edi. Uning “Vita Niova” (“Yangi hayot” (ital.)si pokiza tuyg‘ular va sof tilning bitmas-tuganmas manbaidir: bu asar muallif hayotining muhabbatga bag‘ishlagan yillari to‘g‘risidagi lirik qissadir. “Jannat” poemasida Beatrichening madhi, uning muhabbati va go‘zalligining tasviri tobora takomil topib borishi go‘yo sizni zinalar bo‘ylab arshi a’loga olib chiqadi – bularning barchasi yangi zamon poeziyasining noyob namunalaridir. Ayrim sinchkov tanqidchilar, ommadan farqli o‘laroq, poema qismlarining rivojiga ko‘ra o‘zgacha tartib beradilar: “Do‘zax”, “Arosat”, “Jannat”. Oxirgisi beshak, mangu muhabbat madhiyasidir. Antik olamda sevgi birgina Platon ijodida munosib kuychisini topgan bo‘lsa, yangi davrda bu mavzu bir guruh buyuk shoirlar jo‘rovozligida madh etildi: yangroq jo‘shqin qo‘shiqlar jamiyatning tub qatlamlarigacha yetib bordi va uning aks sadosi hozirga qadar yovuz qurol-aslahalarning betartib jarangi va xurofotning ingrashini bosib kelayotir. Ariosto, Shekspir, Spenser, Kalderon, Russo va yuzyilligimizning buyuk yozuvchilari har biri o‘z navbatida, muhabbatni ulug‘lab, yovuz kuchlar va hislar ustidan erishgan g‘alaba o‘ljalarini insoniyatga in’om etmoqdalar. Ikki jinsning haqiqiy munosabatlari endilikda to‘g‘ri talqin etilmoqda; agar zamonaviy Yevropaning ijtimoiy fikrida ikki jins notengligiga oid turli chalkash fikrlar xuddi tumanday tarqalib ketgan bo‘lsa, bu quvonchli hodisani biz ritsarlik qonuniylashtirgani va uni shoirlar targ‘ib qilganlarini e’tirof etmoqdan mamnunmiz.

Dante poeziyasini zamonlar ustidan tashlangan hamda davrimizni antik dunyo bilan birlashtiruvchi ko‘prik deb hisoblash mumkin. Dante va uning raqibi Milton iqrorlarini buzib ko‘rsatuvchi turli kuchlar va narsalar haqidagi tasavvurlar, bor-yo‘g‘i, niqob va yopinchiqlar xolos, ularning ichida bu buyuk shoirlar boqiylik tomon odimlayveradilar. Ularning shaxsiy e’tiqodi va xalq manfaatlari chegaralarini qanday anglaganliklarini farqlash mushkul, Dante har ehtimolga qarshi, Vergiliy justissimus unus (Adolatning chin namunasi (lot.) deb atagan Rifeyani jannatga olib borib qo‘yish bilan bu farqni butunisicha ko‘rsatmoqchi bo‘lgan, shuningdek, mukofot va jazolarni taqsimlashda eng injiq va bid’atchiligini namoyon etgan. Milton poemasida g‘aroyib, ammo tabiiy ziddiyatlarda ifodalanuvchi o‘sha asosiy tayanch bo‘lgan aqidalar falsafiy ravishda rad etiladi. “Yo‘qotilgan jannat”dagi Shayton obraziga kuch va ulug‘vorlik borasida hech narsa teng kelolmaydi. U yovuzlikni ifodalash uchun o‘ylab topilgan deyilsa, noto‘g‘ri bo‘lardi. Dushmanini azoblash uchun murosasiz hasad, sabri toshday makkorlik va kutilmagan nozik kashfiyotlarni o‘ylab topish – mana yovuzlik nima; bu yana qul uchun kechirsa bo‘ladigan, ammo xo‘ja uchun kechirib bo‘lmaydigan holdir; yengilganning mag‘lubiyatida nimaiki ezgulik bo‘lsa, mag‘lublik shu bilan yuviladi, g‘olibning zafari esa isnodi bilan murakkablashtiriladi. Miltonda Shayton shu qadar axloqiy jihatidan yuqori turadiki, o‘z yo‘lining to‘g‘riligiga ishonadi hamda bu maqsad yo‘lida mag‘lubiyat va azoblarga qaramay, chidam bilan kurashadi, hatto g‘alabaning ishonchli panohida turgan dushmaniga eng beshafqat qasosni yuboradi – uning pushaymon bo‘lishi va o‘jar dushmanligi uchun emas, balki yangi jazolarga giriftor qilish uchun atayin yangi xatti-harakatlar qilishga majbur etadi. Milton umum qabul qilgan e’tiqodni shu darajada buzadiki (agar buni buzish deb aytish mumkin bo‘lsa), u hatto o‘z Xudosiga ham Iblisga nisbatan axloqiy jihatdan ustunlik bermaydi. Axloqiylik borasida bunday to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘pol iltifotsizlik Milton dahosining isboti bo‘lib xizmat qiladi. U xuddi inson fe’l-atvorining qirralarini, lozim bo‘yoqlarni palitrada tayyorlaganday aralashtirib, o‘zining muhtasham polotnosida haqiqatning epik qonunlariga muvofiq tasvirlaydi yoki, aytish mumkinki, ko‘plab keyingi avlodlarni hayajonga soluvchi aql hamda ahloqiylik mushtarak mavjudot va tashqi olamni o‘zaro ta’sir qonunlari asosida yaratadi. “Ilohiy komediya” va “Yo‘qotilgan jannat” yangi davr mifologiyasini tizimlashtirdi; vaqt o‘tishi bilan xurofot ko‘payib borar ekan, kelajakda bu asarlardan talqinchi olimlar Yevropa dinlarini sof holatda o‘rganadilar, chunki ular butunlay unutilib ketmaydi, zero unga dahoning o‘chmas muhri bosilgan.

Gomer birinchi, Dante esa ikkinchi bo‘lib asarlarida o‘z davrining keyingi davrlarga muvofiq ravishda taraqqiyotini bilim, his-tuyg‘u, e’tiqod va ijtimoiy omillar bilan aniq va yorqin bog‘langan holda ifodalab berdilar. Chunki Lukretsiy tez uchar ruhining qanotlarini his-tuyg‘ular dunyosining yopishqoq ko‘lmaklariga botirib oldi; Vergiliy noo‘rin kamtarligidan buyukligiga nomunosib ravishda taqlidchi sifatida qolishni lozim topdi, holbuki, u ko‘chirgan narsalarini butunlay boshqatdan yaratishga muvaffaq bo‘lgandi; masxarabozlar to‘dasidan birortasi ham – na Apolloniy Radosskiy, na smirnalik Kvint Kalaber, na Nonniy, na Lukan, na Statsiy, na Klavdian, garchi ular shirinsuxan bo‘lsalar ham, epik haqiqatning talablariga javob berolmadilar. Uchinchi epik shoir Miltondir. Agar eposning eng oliy talablariga “Eneida” javob bermasa, bu talablarni “Darg‘azab Roland”, “Ozod etilgan Quddus”, “Farishtalar qirolichasi”* asarlari undan kam darajada oqlaydilar.

Dante va Milton – ikkisi ham antik olam e’tiqodlari zamiriga chuqur kirib borganlar; ularning poeziyasiga ko‘hna ruh shu darajada xos deb aytish mumkinki, buni Reformatsiyaga qadar Yevropa dinlarida uning shakli qay darajada saqlanib qolganligi bilan qiyoslasa bo‘ladi. Ularning birinchisi, Reformatsiyadan oldinga o‘tib ketgan bo‘lsa, ikkinchisi, u bilan izma-iz – bir vaqt oralig‘idagi masofada ergashib bordi. Aynan Dante dinning birinchi islohotchilaridan bo‘ldi, papa o‘zboshimchaliklarini fosh etishdan ko‘ra zaharxandaligi bilan Lyuter undan o‘zib ketganday ko‘rinadi. Dante Yevropada ilk bor ularga nisbatan zavq uyg‘otdi: u ohangsiz yovvoyi tartibsizlikdan tilni yaratdi, bu til o‘z holicha ham musiqa, ham nuktadonlik edi. U buyuk aql-idrokni ilm nuri bilan birlashtira oldi. U XIII asr Respublika Italiyasida zulmatga cho‘mgan dunyo uzra xuddi samoda jilvalangan yulduzlar chamanining Zuhrosi – tong yulduzi bo‘ldi; uning so‘zlari otashin, har biri olovli fikrning uchqunlariday, bu so‘zlarning ayrimlari garchi kul bilan qoplangandek tuyulsa-da, ammo bag‘rida cho‘g‘ yashirin, bu bir cho‘g‘dirki, unga yog‘ purkalsa bas, alangaga aylanadi. Yuksak poeziya tuganmas, besarhaddir: bu xuddi eman daraxtining birinchi mevasi, bo‘lajak nihollarning urug‘i, kurtaklaridir. So‘zlar ma’nosini qatma-qat ochar ekansan, uning tubiga yashiringan fikrning beqiyos go‘zalligiga hech qachon yetib borolmaysan. Buyuk poema donishmandlik va go‘zallik ummonining toshqin bir chashmasidirki, biron kishi yoki butun bir davr undan ilohiy obi-hayotni hovuchlarkan, o‘z tashnaligini qondiradi, ularning o‘rniga kelgan yangi avlodlar yangi-yangi fikrlarni anglaydilar, o‘zlari kutmagan va tasavvur qilmagan darajada lazzatlanadilar.

Dante, Petrarka, Bokkachchodan keyingi asr haykaltaroshlik, rangtasvir, musiqa va me’morchilikning tiklanish davri bo‘ldi. Choser* shu muqaddas olovdan o‘t oldi va ingliz adabiyoti italyan poydevori uzra qad rostladi.

Biroq biz Poeziyani himoya qilish borasidagi vazifamizdan chalg‘imaylik, ya’ni uning tanqidiy tarixini va jamiyatga ta’sirini tadqiq etib o‘tirmaylik. Bu borada birgina fikrni, ya’ni shoirlar o‘z davriga va undan keyingi zamonlarga ta’sir o‘tkaza olganlar, degan gapni aytish kifoya. Zero, mulohazalarni tasdiqlovchi ayrim namunalarni keltirsak, “Poeziyaning to‘rt asri” asari muallifiga* e’tiroz bildirgan bo‘lamiz.

U shoirlarning olimlar va mutafakkirlar oldida shuhratini kamsituvchi yangi dalillar keltiradi. E’tirof etadiki, tasavvur o‘yinlari ko‘proq lazzatbaxshdir, undan fikrlash foydaliroq. Bunday ajrimni qabul qilishdan oldin, avvalo, foyda deganda nima nazarda tutilayotganligini anglab olish zarurligini ta’kidlash lozim. Lazzat, huzur-halovat yoki ezgulik deb tirik jon ongli ravishda va qalb amri bilan intilayotgan narsaga, ya’ni maqsadga yetgach farog‘at va huzur tuyadigan hodisaga aytiladi. Lazzatning ikki bosqichi yoki tomoni bor, biri uzoq muddatli yoki umumiy, boshqasi qisqa va o‘tkinchi. Har ikkisiga ham vosita orqali erishilsa, foydali bo‘ladi. Ayniqsa, birinchisi har tomonlama foydali, ya’ni bizning muhabbatimizni mustahkamlaydigan va saqlaydigan, tasavvur olamimizni kengaytiradigan, tuyg‘ularimizga ruh beradigan barcha hodisalar foydalidir. Ammo “Poeziyaning to‘rt asri” muallifi “foyda” so‘zini tor ma’noda ishlatadi: go‘yoki “foyda” deganda xuddi bizning hayvoniy nafsimizni qondiradigan, hayotni xavfsiz qiladigan, nisbatan qo‘pol xurofotlarni bartaraf etuvchi va odamlarning shaxsiy manfaatini ta’minlovchi narsalarni anglashni nazarda tutadi.

Shubhasiz, foydani shunday qolipdagi chegaralangan tushunchalar doirasida idrok qiluvchilarning ham jamiyatda o‘rinlari bor. Ular shoirlar izidan boradilar va ta’sirchan she’rlarini kundalik faoliyatida foydalanish uchun daftarlariga ko‘chirib oladilar. Ular garchi oliy emas, tuban ehtiyojlar atrofida cheklanib qolgan bo‘lsalar-da, harakati mashaqqatli, zero ular makon va zamonni yaratadilar. Har narsaga shubha bilan qarovchilar (skeptik) qo‘pol xurofotni parchalasinlar, ammo odamlar qalbiga muhrlangan azaliy haqiqatni, ayrim frantsuz mualliflari yo‘l qo‘yganlariday, buzmasinlar. Mayli, mashina ixtirochisi, siyosiy iqtisodchi inson mehnatini osonlashtirsin, turmushni tartibga keltirsin, ammo ular o‘zlarining asosiy tamoyillarga bog‘liq bo‘lmagan faoliyat – ma’naviy olamga daxldor bo‘lgan tuyg‘ularga ta’sir etib, hozirgi Angliyadagiday, dabdaba bilan kambag‘allik o‘rtasidagi jarlikni chuqurlashtirishdan saqlansinlar. Ular hayotga Injildagi hikmatni tatbiq etmoqdalar: “Borga beraman, yo‘qdan yo‘ndiraman”.* Oqibatda boylar boyroq bo‘ladilar, kambag‘allar battar qashshoqlashadilar va bizning davlat otliq kemamiz boshboshdoqlik va istibdod o‘rtasida suzib yuraveradi. Manfaat yakka hokimligining ayanchli oqibatlari shunday.

Huzur-halovat, lazzat tushunchasiga yuksak ma’noda aniqlik kiritish qiyin, chunki bu harakat oldimizda bir qator paradokslarni keltirib chiqaradi. Masalan, inson tabiatidagi uyg‘unlikning allaqanday yetishmovchiligi oqibatida jismoniy azoblanganimizda ruhiy “men”imiz rohatlangan holatlar ham bo‘lib turadi. G‘am, tashvish, qo‘rquv va hatto ruhiy tushkunlik gohida farovonlik yaqinlashganidan darak beradi. Bizning fojialarni idrok etishimiz shunga asoslangan: fojia shuning uchun ham ruhlantiradiki, u dard zamiridagi lazzatni his etish imkonini beradi. Jozibali musiqaning botinidagi dardning manbai ham aynan shundadir. Dard-alam zamiridagi lazzat shunchaki lazzatdan yoqimliroq va kuchliroqdir.

“Ziyofatli uyda o‘tirgandan ko‘ra, o‘lik chiqqan uyda yig‘lagan yaxshiroq”, degan naqlning ham ma’nosi shu. Bu – lazzatning oliy darajasi, albatta, dard-qayg‘u bilan bog‘liq, degan fikrni anglatmaydi. Sevgi va do‘stlik shodligi, tabiatdan zavqlanish, poeziyadan lazzat olish, qolaversa, poetik ijod bilan mashg‘ullik bunday qurama tarkibga ehtiyoj sezmaydi.