Poliplodiya va gaploidiya

Ma’ruza №14:
POLIPLODIYA VA GAPLOIDIYA
REJA :

1. 
   Poliploidiya haqida tushuncha.
   
2. 
   Poliploidiya turlari.
   
3. 
   Gaploidiya haqida tushuncha.
   
4. 
   Poliploidiya va gaploidiya umumiy jihatlari va farqlanishi.
   

Poliploidiya. Hujayrada ikki haploid to'plam mavjud bo'lganda xromosomalar sonining o'zgarishi poliploidiya deb ataladi. Ushbu atama 1910 da E. Strasburger tomonidan kiritilgan
O'z navbatida, haploid (n) xromosomalar to'plami deb ataladi, unda homolog xromosomalarning har bir juftidan faqat bittasi taqdim etiladi. U ota-onalarning irsiy ma'lumotlarini olib yuradi. 1920 da G. Winkler (G. Winkler) ning mahalliylashtirilgan genlari bo'lgan xromosomalarning haploid to'plami genom deb atashni taklif qildi.
Poliploidiyaning quyidagi sabablari mumkin:
1. Anafazdagi qutblarga xromosomalarning tengsizligi.
2. Hujayra bo'linmasdan yadroni ajratish.
3. Xromosomalarning bir-biridan ajralmasdan ikki barobar ko'payishi.

Butun haploid to'plamlarini ko'paytirgan organizmlar aslida poliploidlar yoki euploidlar deb ataladi. Xromosomalarning soni haploid bo'lmagan poliploidlar heteroploidlar yoki aneuploidlar deb ataladi. Agar tanada n = 4 xromosomalari bo'lsa, 2p= 8 bo'lsa, tetraploid 4n = 16 xromosomasiga ega.

Mitozning bo’zilishi natijasida hujayralarning bir qismida poliploidizatsiya ham paydo bo'lishi mumkin-bu somatik poliploidiya.
Agar genomlarning ikki barobar ko'payishi zigotning birinchi bo'linmasida sodir bo'lsa, bunday poliploidiya meiotik deb ataladi, embrionning barcha hujayralari poliploid bo'ladi.
G. Winkler 1916 da. birinchi marta pomidor va solanet poliploidlarini tasvirlab berdi. Hozirgi vaqtda barcha angiospermlarning 30% haqida poliploidlar mavjudligi aniqlandi. Poliploidiya inson tomonidan yetishtiriladigan o'simliklar orasida keng tarqalgan. Gymnospermlarda u kamdan-kam uchraydi, garchi u Ferns va moxlarda uchraydi. Ehtimol, poliploidlar qattiq sharoitlarda o'sishga yaxshi moslashgan: arktik kengliklarda gullarni o'simliklarning barcha turlari orasida poliploidlar Pomir — 70 %, Oltoy — 86% da-65% dan ortiq. Hayvonlarda asosan somatik poliploidiya mavjud. Xromosomalar sonining ko'payib borayotgan ko'paytmasi bo'lgan bir xil jinsga va karyotiplarga tegishli bo'lgan turlar guruhi poliploid qator, masalan, Triticum jinsi deb ataladi:
T. topossit ( odnozernyanka) 2p = 14
T. durum (qattiq) 2p = 28
T. aestivum ( yumshoq) 2p = 42
Shunday qilib, xromosomalarning asosiy soni, yoki poliploid ketma — ket (x) eng kichik haploid soni, bug'doy 7, va T. topossit deb ataladi diploid, T. durum — tetraploid va T. aestivum-hexaploid.
Poliploid qator boshqa o'simliklar ma'lum: bug'doy, suli, gul, qulupnay, tut, beda, shakar qamish, lavlagi, xrizantema, otquloq, paxta.
Autopoliploidia.Jinsdagi xromosomalar sonining ko'payishi natijasida paydo bo'lgan poliploidlar avtopoliploidlar deb ataladi.
Avtopoliploidlarning miyozining xususiyatlari.Odatda, diploidlarda, miyozning profazasida bivalentlar hosil bo'ladi. Meiozdagi tetraploidlarda to'rtta konjugatsiya xromosomalari bo'lgan quadrivalentlar hosil bo'ladi va har doim ham to'rtta homolog xromosomalar bir-birini topa olmaydi va quadrivalent hosil qiladi.
Ba'zan ular uchta xromosomalar (trivalent) va univalent yoki ikkita bivalent guruhini tashkil qiladi. Tetraploidlarda meiozda kvadrivalentlar, trivalentlar va univalentlar mavjudligi xromosomalarning taqsimlanishida va xromosomalarning o'zgargan soniga ega gametlarning shakllanishiga olib keladi. Autotetraploid (AAaa) da miyozdagi xromosomalarning to'g'ri farqlanishiga qo'shimcha ravishda, 3 : 1 va 4 : 0 nisbatlarida xromosomalarning farqlanishi ham mumkin. Shu bilan birga, aaa va A, aaa va A, shuningdek aaaa va 0 gametlari paydo bo'ladi. Bunday gametlarning bir qismi hayotga mos kelmaydi. Diploid AA (2p) a va a gametlarini 1 : 1 nisbatida hosil qiladi. Aaaa tetraploidida (4n), meiozdagi homolog xromosomalarning kelishmovchiligi nisbatlarda mumkin2 : 2, 3 : 1, 1 : 3, 4 : 0, 0 : 4.
Xromosomalarning qutblarga bo'linishi muntazam bo'lsa ham (2 : 2), autotetraploid, aaaa allellarida heterozigot, 1AA nisbatida uch xil gamet hosil qiladi: 4aa: 1aa va Monogidrid kesishgan bo'linishlar diploiddan juda farq qiladi:
Gametlar 1 AA 4 AA 1 AA
1 AA 1 aaaa 4 aaaa 1 aaaa
4 AA 4 Aaaa 16 Aaaa 4 Aaaa
1 AA 1 aaaa 4 aaaa 1 aaaa
F2 o'rniga 3da fenotipga bo'linish: 1 35 bo'ladi: 1, ya'ni monohidridli o'tish bilan homozigot retsessiv shakllarning paydo bo'lishi ehtimoli diploidlarga qaraganda bir necha marta past bo'ladi. Shuning uchun, naslchilik tanlovi past darajadagi ploiditivlikda yanada oqilona bo'ladi.