Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi

Mehnat faoliyatigacha bosqich

• 
  Mehnat faoliyati
  
• 
  Mehnat faoliyatidan keyingi bosqich
  

Shaxs ijtimoiylashuvida yetakchi faoliyat orqali shaxsda bilish sohalari, yangi bilim, yangi faoliyat turlari shakllanadi va rivojlanadi.
Yetakchi faoliyat rivojlanishning ushbu bosqichida eng ko‘p uchraydigan faoliyat emas, balki bolaning eng ko‘p vaqt ajratadigan faoliyati. Yetakchi faoliyat-bu rivojlanishning bilish jarayonlarida va bola shaxsining psixologik xususiyatlarida quyidagi bosqichda asosiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan faoliyat sanaladi. Yetakchi faoliyat belgilari: 1) yangi faoliyat turlari (o‘yinda ta’lim olish) paydo bo‘ladigan va farqlanadigan faoliyatdir. 2) shaxsiy aqliy jarayonlarning shakllanishi yoki qayta tashkil etilishi (o‘yinda – faol tasavvur, ta’lim berishda – fikrlash). 3) rivojlanish davrida kuzatiladigan va bola shaxsining asosiy psixologik o‘zgarishlariga eng yaqin bog‘liq bo‘lgan faoliyatdir. Yetakchi faoliyat turlari va psixologik neoplazmalarning konturlari.
1) chaqaloqlik (tug‘ilgandan bir yilgacha) - emotsional aloqa-bolaning yetakchi faoliyati; nafaqat aloqa (oziqlantirish, parvarish qilish), balki muloqot (nutq);
2) erta bolalik (bir yildan uch yilgacha) - yetakchi faoliyat-manipulyativ: ijtimoiy xulq-atvorga bo‘lgan ehtiyoj va ayni paytda ijtimoiy harakat qilish qobiliyati;
3) maktabgacha yosh (uch yildan olti yilgacha) – yetakchi faoliyat – o‘yin. O‘yin: 1) bolaning funksiyalarga va ijtimoiy munosabatlaridagi yo‘nalishi; 2) o‘yin asosida tasavvur va ramziy funksiyaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi;
4) kichik maktab yoshi (olti yildan o‘n yilgacha) - yetakchi o‘quv faoliyati: 1)o‘rganish qobiliyati va nazariy tushunchalar bilan ishlash qobiliyati; 2) nazariy faoliyatni aks ettirish; 3) aqliy jarayonlarning ichki harakat rejasi va o‘z harakatlariga aks ettirish qobiliyati;
5) o‘smirlik (o‘n yildan o‘n to‘rt yilgacha) – yangi munosabatlar tizimi: tengdoshlar bilan va maktabda kattalar bilan muloqot qilish; turli tadbirlar: ta’lim va ta’lim ishlari; ijtimoiy ish; madaniy va ommaviy; jismoniy tarbiya va sport va h.k.; (boshqalarning ko‘zida obro‘ e’tibor qozonish). O‘quv faoliyati murakkablashadi: hajmning oshishi; ko‘plab o‘qituvchilar; ta’limning yangi shakllari; O‘smirlar uchun o‘quv faoliyatining ma’nosi: o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini takomillashtirish. O‘quv ishlarining o‘zi o‘smirlarning ehtiyojlarini qondira olmaydi. Ammo o‘smirlar hayotida asosiy o‘rin tutadigan ta’lim faoliyati bo‘lgani uchun, ta’lim faoliyati mazmuni va mazmunining ijtimoiy ahamiyatini doimiy ravishda ta’kidlash kerak.Etakchi faoliyat-ijtimoiy jihatdan tan olingan xarakterga ega bo‘lgan faoliyatdir: mustaqillikni tartibga solish va kattalar bilan yangi munosabatlar o‘rnatish uchun xizmat qiladi.
6) katta maktab yoshi-faoliyatning yetakchi turi-ta’lim faoliyati, turli xil mehnat bilan faol kombinatsiyalangan, hayotdagi joyni qidirish;
Ushbu yoshdagi asosiy psixologik neoplazma-o‘quvchining o‘z hayot rejalarini tuzish, ularni amalga oshirish vositalarini izlash qobiliyati.
Yetakchi faoliyatning har bir turi yangi aqliy tuzilmalar, fazilatlar va xususiyatlar shaklida o‘z ta’sirini yaratadi.
D. B. Elkoninning ta’kidlashicha, bola atrofdagi inson ob’ektlariga passiv tarzda moslashmaydi, balki faol ravishda "insoniyatning barcha yutuqlarini belgilaydi, ularni egallaydi". Bolaning hayotda egallashi kerak bo‘lgan barcha narsalarning o‘ziga xos tashuvchilari "uni tarbilovchi va ta’lim beruvchi kattalar" dir. Bolaning ob’ektiv haqiqatga nisbatan faoliyati har doim bolaning va kattalarning munosabatlariga vositachilik qiladi.