Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi

14.4.Mustaqil tafakkurni rivojlantirish
O‘quvchini mustaqil ta’lim olishga o‘z-o‘zini rivojlantirishga tayyorlash bugungi kun maktabining asosiy vazifasidir.
Ta’lim jarayonida o‘quvchining mustaqil ta’lim olishini faollashtirish zarur. Mustaqil ta’lim masalasining qo‘yilishi, echish, o‘z-o‘zini nazorat va baholashning yo‘llarini o‘quvchi tomonidan tanlanishi va bajarilishi bilan xarakterlanadi.
O‘quvchilarda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun fikrlash xususiyatlarini shakllantirish zarur. Fikrlash operatsiyalari asosida dars jarayoni faollashtiriladi. Bu o‘qituvchining: «Nima uchun?», «Qanday maqsadda?», «Sabablari qanday?», «Natija nima uchun shunday bo‘ldi?-» singari savollarning muhokamasi orqali amalga oshirilishi mumkin. O‘qituvchilarni evristik, muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon holatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda topish va ularni echish uchun o‘z loyihalarini tuzish va himoya qilish o‘quvchilar tafakkurining ma’nodor va unumdor bo‘lishiga xizmat qiladi.
SHaxsning mustaqil fikrlash jarayonini ham nazariy, ham empirik jihatdan ijtimoiy psixologik hodisa deb qarash uchun asos bo‘luvchi manbalar mavjudki, u bunda insonning ushbu qobiliyati uning muayyan kichik guruhlar muhitida egallagan ijtimoiy mavqei va undagi fenomenlar nuqtai nazaridan qarash maqsadga muvofiq. Masalaga bunday yondashuv, eng avvalo, AQSH psixologiya ilmiy maktabining ma’lum an’analariga aloqador bo‘lib, bu g‘oyalarning yirik namoyandalari qatoriga D. Dyui, G.Ollport, V.Kvinn, D.Ash, D.Mayers Shuningdek, shvetsar maktabining buyuk vakili J.Piaje va boshqalarni kiritish mumkin.
AQSH psixologi D. Dyui fikrlashning ijtimoiy psixologik mohiyatini fikrni shakllanish muammosiga bog‘lab o‘rgangan olim hisoblanadi. Uning ta’kidlashicha, tajriba bilan bilimlar fikrning manbaini tashkil qiladi. Agar shaxs muammo bilan qisman tanish bo‘lsa-da, u muammoni hal qilish uchun fikr yuritishi mumkin. Agar shaxs oldida muammo tursa-yu, lekin bunday sharoitni o‘z ichiga olgan tajriba bo‘lmasa, bu taqdirda shaxs fikrlay olmaydi. Muallifning ta’kidlashicha, hayratlanish har qanday fanning onasidir. Qiziquvchanlik o‘zining dastlabki ko‘rinishida hayotiylikning mo‘l-ko‘lligini, tabiiy quvvatning ko‘pligini ifodalaydi. “Qiziquvchanlikning yuqori bosqichi bilishga intilishning ijtimoiy qo‘zg‘atuvchilari ta’siri ostida rivojlanadi. “Bu nima?”, “Nimaga?” kabi so‘roqlar shaxs mavjudligining asosiy belgilari sifatida gavdalanadi. Insonning “Nimaga?” so‘rog‘i ilmiy tushuntirishni talab etmaydi: uni harakatga keltiruvchi motiv - bu odamning sirli olam bilan kengroq tanishish ishtiyoqidir. O‘qituvchining vazifasi - muqaddas hayratlanish uchqunini so‘ndirmaslik, qiziquvchanlik alangasini avj oldirishdan iboratdir”¹. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarga osonligi yoki qiyinligi bilan bir-biriga proporsional topshiriqlarni berishi maqsadga muvofiq. Agar topshiriq juda oson bo‘lsa ham tadqiqot uchun ilmiy mahsula yaratilmaydi, juda murakkab vazifa ham muammoning echimini topishga ishonchsizlik tuyg‘usini uyg‘otadi. O‘zgalar muhitida mulohaza bildirish shaxsda ishonch hissini takomillashtiradi, u o‘z navbatida mustaqil fikrlashni shakllantiradi.
Jon Dyui mustaqil fikrlashni inson taraqqiyotining genezisi bilan bog‘laganligi tufayli, barcha omillar orasida shaxsning tashqi ijtimoiy muhitga intilish odatini muhim ekanligini ta’kidlaydi. Bola tabiatan o‘zi atrofdagilar bilan uzluksiz munosabatlar o‘rnatishga moyil ekanligini namoyon etadi. U o‘zining “Biz qanday o‘ylaymiz?” (1910), “Logika” (1938), “Ta’lim tamoyillari va amaliyotiga kirish”(1889), “Jamiyat va uning muammolari” (1894) kabi qator asarlarida psixologiya har bir masalada jamiyatning ijtimoiy omillar ta’sirida rivojlanishi qonuniyatlarini yoritishga yordam berishini isbotlashga muvofiq bo‘lgan.
Xususan, muallifning tafakkur va fikrlashga oid fikrlari o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, “tafakkur” kategoriyasidan ko‘ra, “fikrlash”, “mulohaza yuritish” degan atamalarni ishlatishni afzal ko‘radi. U bu bilan “mavjud tajribani anglash va yangi qarorlar, fikrlarning mujassamlashuvi” jaryonini tushunadi. Fikrlovchi ongning ishlashi uchun, uning fikricha, uni doimo mashq qildirish, yangi odatlar bilan boyitib borishi kerak. Dyui nazariyasidagi yana bir muhim jihat, fikrlashni ijtimoiy persepsiya – persepiya maydoni bilan bog‘lay olganligidir. U ham geshtalt psixologiya vakillari fikrlarini yanada rivojlantirib, fikrlash uchun muammoli vaziyatlarni o‘z ichiga olgan, ijtimoiy munosabatlar (sotsium) maydonidagi persepsiya muhim rol o‘ynashini, bu narsa insonning mavqeini belgilashini ta’kidlaydi. Faqat oxirgi muammolar madaniyatshunoslik va ijtimoiy fanlarning predmeti ekanligini uqtiradi. Bu fikrlar ma’lum ma’noda ijtimoiy tasavvurlar qonsepsiyasi vakillari uchun metodologik turtki rolini o‘ynadi (E. Dyurkgeym, S.Moskovisi va b.q.) To‘g‘ri, u umrining oxiriga kelib, ushbu muammoni siyosatshunoslik bilan, jamiyatda demokratiyaning barqarorlashuvi bilan uyg‘unlashtirish orqali inson fikrlash tarzining ijtimoiy mohiyatini isbot qila olgan, aynan ta’lim samaradorligini shu muammoning echimi bilan bog‘lashni uddalagan olimdir.
SHveysariyalik psixolog A.N.Perre - Klermonning ta’kidlashicha, bola tafakkurining rivojlanishi uning boshqa tengqurlari bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazishiga bog‘liq. O‘qituvchi tomonidan bunday o‘zaro ta’sir o‘tkazishni tashkil etilish va boshqarilish o‘quvchilarning bilish faoliyati mahsuldorligiga, ularda o‘quv motivatsiyasining vujudga kelishiga ta’sir etadi. Muallifning fikricha, hamkorlik faoliyatini to‘g‘ri tashkil etishning shakllari, turli ijtimoiy qatlamlarga mansub bolalarning taraqqiyot darajasiga bog‘liq, Shuning uchun qiyinchiliklarni engishda mahsuldor usul qo‘llanishi joiz.