Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi

14.7.Pedagogik baho psixologiyasi
Bolalar ta’limi va tarbiyasining muvaffaqiyati motivatsiyaga, ya’ni bilimlarni o‘zlashtirish ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun stimullar mavjudligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Bolalar ta’limi va tarbiyasida namoyon bo‘ladigan motivlar va qiziqishlar rag‘batlantirish va jazolash tizimiga olib keladi. Rag‘batlantirish ijobiy hislatlarni vujudga keltirsa, jazolash salbiy hislatlarning paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi.
Baho o‘zida rag‘batlantirish va jazolashni birlashtirgan pedagogik stimul hisoblanadi: yaxshi baho rag‘batlantiradi, yomon baho jazolash uchun xizmat qiladi. SHuni esda tutish lozim-ki, eng quyi baho ham, eng yuqori baho ham undovchi vazifani bajarmaydi. Masalan, muvafaqqiyatga undovchi eng yaxshi stimul 5 emas, 4 baho, 2 ,1 emas, 3 baho hisoblanadi. 5 baho olgan o‘quvchi yanada yaxshiroq o‘qishga harakat qilmay qo‘yadi. Ijobiy yoki salbiy bahoni doimiy qo‘yish ham undovchi funksiyasini yo‘qotadi.
Predmetga qaratilgan baholar bolaning shaxsiga emas, u bajargan ish uchun qo‘yiladi. Bunda sub’ekt emas, faoliyatning mazmuni, predmeti, jarayoni, natijasi baholanadi. SHaxsiy pedagogik baholar, aksincha, faoliyat sub’ektiga tegishli bo‘ladi, faoliyatda namoyon bo‘ladigan shaxsning individual hislatlari, uning intilishlari, ko‘nikmalari baholanadi.
Moddiy pedagogik baholar bolalarni o‘quv-tarbiya ishidagi muvafaqqiyatlari uchun turli usullar bilan moddiy rag‘batlanti-rishni nazarda tutadi. Moddiy stimul sifatida pul, bolalar uchun qiziqarli narsalar va boshqa ularning moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi narsalar foydalanilishi mumkin. Ma’naviy pedagogik baho maqtov yoki faxriy yorliqni o‘z ichiga olib, bola harakatlarining axloq normalariga mosligi xarakterlanadi. Natijali pedagogik baholar faoliyatning so‘nggi natijasiga tegishli bo‘lib, asosan unga urg‘u beriladi. Bunda qanday yo‘l bilan erishilganligiga qaramasdan so‘nggi natijaga e’tibor beriladi. Jarayonli pedagogik baholar, natijaga emas, jarayonga tegishlidir. Bunda oxirgi natijaga qanday erishilganligiga emas, natijaga erishishga nima undaganligiga urg‘u beriladi. Miqdoriy pedagogik baholar bajarilgan ishning hajmiga tegishli bo‘ladi, masalan, echilgan misollar soniga e’tibor beriladi. Sifatiy pedagogik baholarda bajarilgan ishning sifatiga e’tibor beriladi.
Pedagogik baho turlari bilan birga bolalarni o‘quv-tarbiya jarayoniga undashning bir necha usullari mavjud. Ular: e’tibor, qo‘llab-quvvatlash, baho, tan olish, maqtov, mukofot, ijtimoiy rolini, obro‘sini oshirish.
Pedagogik bahoning mahsuldorligi deganda uning bolalar ta’lim va tarbiyasidagi undovchi roli tushuniladi. Bolada o‘zini o‘zi takomillashtirishga, bilim, ko‘nikma va malakalar egallashga, shaxsning ijobiy hislatlarini shakllantirishga, xulq-atvorning ijtimoiy foydali shakllariga intilishni kuchaytiradigan baho mahsuldor hisoblanadi. Bola shaxsiy-xulq-atvor va intellektual taraqqiyotida motivatsiya tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. O‘quv-tarbiyaviy faoliyatning tashqi motivatsiyasi deyilganda bolaning faolligini tashqi tomondan yo‘llab turuvchi stimullar nazarda tutiladi, ya’ni ular bolani o‘rab turgan atrof-muhitdan kelib chiqadi va u bolani ma’lum tarzda tutishga majburlaydi. Bunday qo‘g‘atuvchilarning ta’siri yo‘qotilsa, o‘quv faolligi ham susayib, yo‘qoladi. Tashqi stimullardan farqli ravishda ichki stimullar bunday faollikni vujudga keltirishi va yo‘llab turishi mumkin.O‘quv tarbiyaviy faoliyatning ichki motivatsiyasi, tashqi motivatsiyaga qaraganda kuchli bo‘lib, mahsuldor pedagogik baho deganda bolada ta’lim va tarbiyaning ichki motivatsiyasini vujudga keltiradigan baho nazarda tutiladi.
Pedagogik baho bolaning Yoshiga mos tanlanishi zarur. Pedagogik baho Yoshga qarab o‘zgarishi tendensiyalari quyidagilar: Birinchidan, Yosh ulg‘ayishi bilan yangi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash zarurligini tushunish ortadi. Ikkinchidan, bolalikda yillar o‘tgan sayin shaxsning ma’lum hislatlarini egallashning ahamiyati ortadi. Uchinchidan, katta bo‘lgan sayin, ayniqsa, maktab davrida ijtimoiy-psixologik stimullarning roli ortadi. To‘rtinchidan, tashqi stimullarga qaraganda ichki stimullarning roli ortib boradi. Turli Yosh davrlarida pedagogik bahoning qulay usullari va sharoitlarini ko‘rib chiqamiz.
Go‘daklik davridagi bolalarni imo-ishora, mimika va pantomimika orqali bildiriladigan hissiy-ekspressiv baholash qo‘llaniladi. Ilk bolalik davrida “yaxshi”, “yomon” kabi so‘zlar bilan baholash mumkin. Maktabgacha Yosh davrida hulq-atvor qoidalariga rioya qilish, bilim, malaka va ko‘nikmalarni namoyon qilish bilan bog‘liq pedagogik baholar paydo bo‘ladi. Kichik maktab Yoshidagi bolalarni ta’lim va tarbiyaga undashda hamma tomonidan berilgan baho emas, balki bu bolalar qadrlaydigan kattalar, o‘qituvchilar va ota-onalar tomonidan berilgan baho mahsuldor bo‘ladi. O‘smirlik Yoshida esa kattalar emas, balki tengdoshlari, do‘stlari tomonidan berilgan bahoni ahamiyatli deb biladilar. Ilk o‘spirinlik davrida kattalar tomonidan beriladigan bahoning ahamiyati yana ortadi.